عفت کلام در قرآن

ایرج علی محمدی

تهیه کننده مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.

ص:2

د) نقش زبان در قرآن31

1 - ذکر بسم اللّه هنگام ذبح32

2 - زبان و نقش داوری33

3 - زبان و از هم پاشیدن خانواده34

4 - زبان و شفاعت و نجات جان34

5 - زبان و حبط اعمال35

6 - زبان و خطر سقوط در پرتگاه ها36

7 - زبان و پیام رسانی36

8 - زبان و ابزار تعلیم و تعلّم37

معنای ترکیبی عفت کلام37

عفت کلام در قرآن37

بخش دوم: ادب در تبیین معارف قرآنی39

فصل اول: مفاهیم و تعریف ها41

الف) معنای لغوی و اصطلاحی ادب41

ب) مفهوم ادب الهی42

ج) مفهوم معارف قرآن43

د) مفهوم ادب الهی43

فصل دوم: ادب الهی در تبیین اصول عقاید44

1 - توحید44

الف) ادب الهی در توحید44

ب) آیات قرآن در ردّ پندارهای جاهلانه45

معنای ترکیبی عفت کلام46

2 - نبوت50

الف) پیامبران و ناسزاگویی به آنان51

ب) نگاهی به جایگاه انبیا در عهدین51

ص: 2

ج) نگاهی به ویژگی های انبیا در قرآن52

د) ادب گفتار انبیا54

1) ادب گفتار انبیا در پیشگاه خداوند55

ادب در دعای حضرت ابراهیم علیه السلام56

2) ادب گفتار انبیا با مردم57

3 - معاد62

فصل سوم: ادب الهی در تبیین معارف اخلاقی66

اهمیت و جایگاه اخلاق در اسلام66

تعریف اخلاق67

ادب الهی در تبیین احکام68

الف) اعجاز بیانی قرآن در تبیین احکام68

ب) علّت کاربرد کنایه68

1 - نفرت داشتن از سرشت عمل69

2 - سنت الهی در جهت فطرت انسانی69

3 - پستی ذاتی عمل70

ج) مفهوم کنایه71

د) کنایه ها در قرآن71

کنایه یا تصریح در واژه «الرفث»73

قضای حاجت74

کنایه یا تصریح در واژه «فرج»76

کنایه در ادبار77

دو پرسش77

1 - چرا تعبیر «کَواعِبَ اَتْرابا» در قرآن به کار رفته است؟77

2 - چرا خداوند، عالمانِ بی عمل یهود را به حیوان ها مَثَل زده است؟79

1. معنای ادب80

ص: 3

2. شهرت حیوانات در میان ملّت ها81

3. تمثیل یا بیان حقایق در قالب هنر82

ادب قرآنی در آیه «مثل الذین حمّلوا التوراة»82

دیدگاه فخر رازی83

ادب قرآنی در آیه «... ان انکر الاصوات لصوت الحمیر»84

بخش سوم: نقش قرآن در اصلاح گفتار87

فصل اول: نقش قرآن در اصلاح گفتار89

1 - پیش گامی قرآن در اصلاح گفتار89

فهرست آفت های سخن در قرآن92

2 - شناخت آسیب های گفتار93

الف) کذب (دروغ)93

1. افترا94

2. بهتان94

3. افک95

4. خرق95

5. اختلاق96

ب) سُخریّه و استهزا96

تفسیر «اللّه یستهزی ء بهم»98

ج) سبّ100

1. قذف102

2. لعن102

3. فحش104

مفهوم سب در قرآن104

یک اشکال و پاسخ آن106

1 - سب جایز108

ص: 4

2 - سب غیر جایز (نهی شده)109

روایت هایی درباره سب انبیا109

فرمان تاریخی امام خمینی رحمه الله در قتل سلمان رشدی110

3 - اصلاح تعبیرها111

الف) کشته در راه خدا را مُرده نخوانید!111

ب) بگویید اسلام آوردیم نه ایمان!112

ج) گفتن «ان شاء اللّه» و تکیه به اراده خدا113

د) تحریف سخنان دیگران ممنوع!114

4 - شناسایی دردها و طرح گفتار درمانی116

الف) نگرانی از نداشتن گواه و شاهد116

ب) تقیه117

ج) فریاد حق خواهی مظلوم118

5 - روش درست سخن گفتن119

الف) قول میسور120

ب) قول بلیغ120

ج) قول سدید121

د) قول لیّن122

اذْهَبا إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی؛فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّنًا لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی. (طه: 43 و 44)122

6 - آفرینی الگو123

بخش چهارم: همراه با برنامه سازان127

رسانه و معارف قرآنی128

گسترده ترین رسانه گروهی128

عرضه کردن عملکردهای رسانه به قرآن129

الگوهای قرآنی در رسانه130

الف) به تصویر کشیدن آشنایی و خواستگاری دو جوان130

ص: 5

ب) حفظ عفت و حیا در گفت و گوی زنان و مردان در فیلم ها131

عفت کلام و نقش رسانه132

1 - عفت کلام و اصلاح برنامه ها و نظارت بر آن ها132

2 - هدایت افکار عمومی134

پیشنهادهای برنامه ای134

الف) خانواده و رسانه134

1. ساخت برنامه ای با عنوان «عفت کلام در خانواده»135

2. بررسی پرونده های دادگاه ها136

3. برنامه های سیره و زندگانی136

4. نمایش چگونگی عرضه کردن رفتارهای اجتماعی به قرآن138

الف) منت گزاردن138

ب) سرزنش و اهانت کردن138

5. تجسیم بخشیدن صفات نکوهیده و ملموس ساختن زشتی آن ها139

6 . توجه بزرگ ترها به گفتارشان در خانواده140

ب) مدرسه و رسانه141

ج) دانشگاه و رسانه143

ماجرای اول144

ماجرای دوم145

ماجرای سوم146

پخش برنامه های کارشناسی148

معرفی کتاب هایی درباره عفت کلام150

کتاب نامه154

ص: 6

نرمش و فروتنی در سخن را برای زنان در برخورد با مردان، سبب سوء استفاده و طمع ورزی می داند و همگان را به عفت کلام و پاسداشت سخن، فرا می خواند.

پژوهشگر ارجمند جناب آقای ایرج علی محمدی نیز کوشیده اند پس از بیان مفهوم عفت و معرفی مصداق های آن، نقش ادب را در تبیین معارف و آموزه های قرآنی برشمارند و شیرازه نوشتار را با رسانه و معارف قرآنی به پایان ببرند. امید که مورد استفاده و توجه برنامه ریزان و برنامه سازان ارجمند قرار گیرد.

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 8

آرزوهای آنان که اصلاح جامعه بشری و هدایت انسان ها است، فرو فرستاده شد.(1) قرآن، نقشه ها و توطئه های شیطان ها را که بر سر راه دعوت پیامبران قرار داشت باطل ساخت.

بدین ترتیب قرآن وارد عرصه های گوناگون زندگی بشر شد. در پرتو این نزول آسمانی و با ابلاغ رسول حق، باورهای بشری، اصلاح؛ اصول اخلاقی، تبیین و مقررات و احکام زندگی، استوار شد. آن گاه جامعه مدینة النبی به وسیله پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بنیان گذاری و در دست ولی حق(2) گذارده شد.

پس از آن، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم مأمور شد جانشین خود را معرفی کند؛ زیرا پیمودن راه رسالت پس از خاتم پیامبران بدان بستگی داشت. خداوند نیز پاسداری از آن را ضمانت کرد(3) و وحی قرآن به اکمال رسید.(4)

ص: 10

افسوس که فرومایگان، این دو ثقل گران بها (اکبر و اصغر)(1) را از یکدیگر جدا کردند و نگذاشتند جان و نفس پیامبر(2) در پیکره جامعه انسانی، جاری باشد و حقایق قرآنی از منبع حقیقت مطهر(3) تفسیر گردد. قرآن ناطق را خاموش ساختند و برای خود منبرها تراشیدند و اندیشه های خود را با آیات قرآنی در آمیختند. بدین گونه حق و باطل را در دید مردم مشتبه ساختند و جامعه را به بی راهه های گمراهی کشاندند.

با این حال، پیشوایان راستین و اندیشمندانِ مسلمان، با دلسوزی و هوشیاری، به بازسازی و اصلاح اندیشه های نادرست و تبیین اسلام حقیقی همّت گماردند و شاهراه هدایت را نمایاندند.

با تلاش و همت اینان بود که سراج منیر(4) (که گروهی در پی خاموشی آن بودند)(5) هم چنان درخشید و به سلامت از گزند حوادث تاریخ در امان ماند و این وعده الهی بود که:

إنّا نحن نَزّلنا الذِّکرَ و إِنّا له لَحافظُون. (حجر: 9)

ما قرآن را نازل کردیم و ما به طور قطع از آن پاسداری می کنیم.

ضمانت الهی و تلاش عالمان دینی موجب بقای قرآن شد. هر کسی وارد این اقیانوس بی کران شد، از شگفتی های آن در عجب ماند و در برابر آن کرنش و به ناتوانی خویش اقرار کرد. از این رو، هر کسی به تناسب توان فکری خود دُرهایی از این اقیانوس بی کران بر گزید و از

ص: 11

ژرفای دانش آن بهره برد.

اعجاز قرآن در زمینه ها و جنبه های گوناگون است. برخی از معانی بلند آن در شگفت اند، برخی از بلاغت و فصاحت و ساختار بلند آن در عجب اند! نکته اساسی قرآن این است که همه این موضوع ها گرد یک محوراند و آن جنبه هدایتی قرآن است.(1)

باید بکوشیم تا به جنبه های هدایتی قرآن نزدیک تر شویم؛ درباره آداب سخن و سخن گویی نیز این جنبه هدایتی، ساری و جاری است. در این زمینه، آموزش ها و دستورهایی برای اصلاح و سالم سازی روابط کلامی با روش های گوناگون ارایه شده است که، در این پژوهش به گوشه هایی از آن پرداخته می شود.

پیش از پرداختن به موضوع پژوهش به چند نکته اشاره می کنیم:

الف) پاسخ به پرسش هایی در قرآن پژوهی: با خواندن قرآن، در نگاه نخست پرسش ها و ابهام هایی مطرح می شود. مانند این که چرا خداوند برخی را به حیوان ها تشبیه کرد و یا به آن ها مثل زد؟ آیا در این گونه تشبیه ها و تمثیل ها تابع باور و فرهنگ عرف بوده است؟ یعنی مانند عرف روز، سخن گفته است. در این صورت، فرق میان سخن خالق و مخلوق در چیست؟ گاهی در قرآن واژه هایی مانند فرج، غائط و رفث و... به کار رفته است. چگونه این گونه کاربردها با روش قرآنی که پرده پوشی و کنایه گویی است، سازگاری دارد؟ آیا اساساً این گونه واژه ها نیز به طور کنایه به کار نرفته است؟ در صورت پذیرش وجه کنایی آن، اکنون چگونه معنای صریح آن به ذهن می آید؟! و...

ص: 12

برای پاسخ دادن و روشن ساختن این گونه ابهام ها قرآن را از جهت محتوا به سه بخش عقاید، اخلاق و احکام تقسیم بندی کردیم. با این کار، افزون برنظم یافتگی و هماهنگی پژوهش، به هر آیه ای که در این سه بخش مورد پرسش و ابهام بود، در جایگاه ویژه اش جواب گفته ایم.

ب) تا جایی که نگارنده، آگاهی دارد درباره موضوع این پژوهش، (عفت کلام در قرآن)، هم چنین روش به کار رفته در این پژوهش، تحقیقی انجام نیافته است؛ هرچند بحث های پراکنده ای درباره برخی از موضوع های این پژوهش بود که نظم و هماهنگی مناسبی بدان ها داده ایم.

ج) در این اثر، در کنار بهره مندی از دیدگاه های عالمان و کارشناسان برجسته، گاه برخی دیدگاه های آنان نقد شده است.

د) منبع اصلی این پژوهش، قرآن مجید است. کوشیده ایم در هر موضوعی کل قرآن مورد بررسی قرار گیرد تا آیاتی که روشنگر موضوع است، به دست آید. افزون بر این، از کتاب های گوناگون تفسیری، حدیثی، اخلاقی، لغوی و... بهره گرفته ایم.

ه ) این نوشتار چهار بخش دارد. در بخش نخست به مفاهیم و تعاریف درباره عفت (معنای لغوی و اصطلاحی) و عفت کلام با استناد به آیات قرآنی و کتاب های لغت و حدیث و اخلاق پرداخته ایم.

بخش دوم که بخش برجسته و مهم این پژوهش است، شامل ادب الهی در تبیین معارف قرآنی است. در این فصل افزون بر روشن ساختن عنوان بحث، مطالبی درباره ادب الهی در تبیین معارف که شامل اصول عقاید (توحید، نبوت و معاد)، اخلاق و احکام است ارایه شده است. نیز در این بخش به پرسش هایی درباره موضوع نیز جواب داده ایم.

ص: 13

بخش سوم «نقش قرآن در اصلاح و تعدیل گفتار» است. در این فصل با مبنا و معیار قرار دادن خودِ آیات، شش مورد از نقش قرآن در اعتدال بخشی کلام و سخن بر شمرده شده است. که با کار بیش تر، موارد دیگری نیز می توان بر آن افزود.

بخش چهارم عهده دار تبیین جایگاه رسانه در حوزه معارف قرآنی و هم چنین نقش رسانه در ترویج عفت کلام است. در پایان پیشنهادهای

برنامه های در سه عرصه خانواده، مدرسه و دانشگاه ارایه شده است.

امید است این سعی ناچیز مورد پذیرش خداوند متعال قرار گیرد. از او می خواهیم که میان ما و قرآن و اهل بیت علیهم السلام آنی جدایی نیندازد.

ص: 14

ص: 16

عف الرجال عَفاً و عفافاً و عفافة و عفة: کف عما لا یحل و لا یجمل قولاً او فعلاً و امتنع.(1)

مردان عفت ورزیدند، یعنی خودشان را از آن چه که در گفتار و کردار حلال و شایسته نیست، باز داشتند.

درباره حکمت و هدف خداوند از آفرینش این قوای نفسانی گفته اند، قوه عقلانی برای فهم حقایق امور، تمییز میان خیر و شر، فرمان دادن به کارهای نیک و بازداشتن از صفات زشت است. قوه شهویه برای حفظ و ادامه حیات انسان است و ابزار تحصیل کمال برای نفس می باشد. قوه غضبیه نیز برای این است که تیزی و تندی قوه های شهوانی و شیطانی را در هم می شکند و هنگامی که آن دو بخواهند در شهوت ها و فریبکاری ها فرو روند و بر آن ها پافشاری کنند، با قهر و تندی آن ها را کنترل می کند. هم چنین کار قوه واهمه ادراک معانی جزیی و استنباط چاره هایی برای رسیدن به هدف های صحیح است.(1)

از میان موجودات، تنها انسان است که همه این ویژگی ها را دارد. دیگر موجودات معمولاً دارای یکی از این صفات هستند. فرشتگان تنها قوه عقل دارند. چارپایان تنها قوه شهوت و درندگان نیز فقط قوه غضب دارند. در جن ها نیز قوه واهمه چیرگی یافته است.

اگر هر یک از این قوه ها در مسیر درست خود هدایت شوند، موجب سعادت و خوش بختی انسان می گردند. این در صورتی است که قوه های شهویه، غضبیه و واهمه در خدمت عقل و فرمانبردار آن باشند و عقل نیز در دریافت حقایق از رسولان الهی کمک گیرد.(2)

ص: 19

هرگاه میان این قوه های نفسانی، درگیری و کشمکش به وجود آید، و از فرمان بری عقل سرپیچی کنند و بر آن غالب آیند، انسان نیز در شهوت همچون چارپایان و در غضب مانند درندگان و در وهم همانند شیطان خواهد شد.

بنابراین، قوه شهویه، اگر در همه خواسته های خود مانند خواهش های خورد و خوراک، خواهش های جنسی، مال و جاه دوستی و زینت و تجمل گرایی از عقل فرمان بری کند و در کارهایش بر اساس معیارهای عقلی گام بر دارد، فضیلت «عفت» به دست می آید. این همان حد وسط و اعتدال قوه شهویه است و انحراف از حد وسط (عفت) موجب دو رذیلت: شَرَه (آزمندی) و خُمودی (ضعف و سستی)(1) می گردد.

آن چه سبب هیجان این قوه می شود؛ مانند تصور جنس مخالف و نگاه کردن به او، می شود این قوه را در مسیر درست راه بُرد.

در قوه شهویه و به کارگیری آن در امور ناشایست.(1)

این بیان با آن چه قرآن درباره عفت می فرماید، هماهنگی دارد و این معنا در برخی از کتاب های اخلاقی نیز آمده است.(2)

در روایت ها(3) و کتاب های اخلاقی، منظور از عفت، بیش تر عفت در خوردنی ها و نوشیدنی ها و امور جنسی است و خویشتن داری در این خواهش های نفسانی از برترین عبادت ها شمرده می شود؛(4) زیرا انسان در این امور بیش تر در معرض خطر و سقوط قرار می گیرد.(5) اعتدال در این امور دشوارتر است. از این رو، در روایت ها بدان توجه ویژه ای شده است.

در برخی از روایت ها معنای کلی آن نیز لحاظ شده و ترک تمامی محرّمات را در بر می گیرد. امام علی علیه السلام در وصف متقین می فرماید:

حاجاتُهُمْ خَفیفةٌ و أنفُسُهُمْ عَفیفةٌ.(6)

نیازمندی هایشان اندک است و نفْس هاشان عفیف و پاک.

کاربرد واژه عفت در میان عرف مردم، به معنای آن است که انسان خود را از شهوت جنسی حرام نگاه دارد. این معنا تا اندازه ای رایج است که گویی تمام معنای عفت در آن خلاصه شده است.(7)

ص: 22

وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللاّتی لا یَرْجُونَ نِکاحًا فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزینَةٍ وَ أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ وَ اللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ. (نور: 60)

و زنان از کار افتاده ای که امید به ازدواج ندارند، گناهی بر آن ها نیست که لباس های (رویین) خود را بر زمین بگذارند؛ به شرط این که در برابر مردم خودآرایی نکنند و اگر خود را بپوشانند برای آن ها بهتر است و خداوند شنوا و داناست.

سرمایه ای به دست آورند) و از شدت خویشتن داری، افراد بی اطلاع آن ها را غنی می پندارند، ولی آن ها را از چهره هایشان می شناسی و هرگز با اصرار چیزی از مردم نمی خواهند.

ص: 26

حیوان نبود و زندگی انسان مانند حیوانات ایستا می ماند.(1)

بنابراین، با توجه به نعمت بیان که در زبان انسان متجلی می شود، به نقش مهمی که زبان در خوش بختی و بدبختی انسان دارد می توان پی برد. تبیین اصول عقاید، تحقق بخشیدن به احکام شرعی مانند آموزش های علمی و دینی، امر به معروف و نهی از منکر، ذکرهای واجب در نماز و حج و...، شهادت ها و بر طرف کردن اختلاف ها و درگیری ها نقش زبان را نشان می دهد. شایسته است انسان حق این نعمت الهی را به جای آورد و در گفتار خود اندیشه کند و بی پروا لب به سخن نگشاید؛ زیرا قرآن می فرماید: «ثم لتُسئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیم؛ سپس در همان روز است که از نعمتِ [روی زمین] پرسیده خواهید شد». (تکاثر: 8)

امام سجّاد علیه السلام درباره ادای حق نعمت بیان و زبان می فرماید:

حق اللسان اکرامه عن الخنا و تعویده الخیر و ترک الفضول التی لا فائدة لها، و البر بالناس و حسن القول فیهم.(2)

حق زبان گرامی داشتن آن از دشنام است و عادت دادن آن به گفتار نیک و پرهیز از زیاده گویی بی فایده و نیکی به مردم و خوش سخنی در میان آنان است.

ابوذر می گفت: ای دانش جو این زبان کلید خیر و شرّ است؛ پس زبانت را آن گاه که کلید شر باشد، محافظت کن؛ هم چنان که از طلا و نقره نگهداری می کنی.

در حدیث های دیگری، معیار خیر و شر بودن کلام، معین شده است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

فَزِن کلامک و اعرضه علی العقل و المعرفة فان کان لله فتکلّم به و ان کان غیر ذلک فالسکوت خیر منه.(1)

... پس سخنت را بسنج و بر عقل و معرفت عرضه دار. پس اگر برای خدا و در راه خدا بود، به آن تکلم کن و اگر غیر از آن باشد، سکوت بهتر است.

هم چنین حضرت علی علیه السلام می فرماید:

انّ لسان المؤمن من وراء قلبه و ان قلب المنافق من وراء لسانه لان المؤمن اذا اراد ان یتکلم بکلام تدبره فی نفسه فان کان خیرا ابداه و ان کان شرّا واراه و ان المنافق یتکلم بما اتی علی لسانه لا یدری ماذا له و ماذا علیه.(2)

زبان مؤمن پشت قلب اوست و قلب منافق در پشت زبانش؛ زیرا مؤمن هرگاه بخواهد سخنی بگوید با خودش می اندیشد، آن گاه اگر خیر باشد آشکار می کند و چنان چه ناپسند باشد، پنهانش می دارد، ولی منافق آن چه بر زبانش آمد می گوید، نمی اندیشد که کدام به سود و کدام به زیان اوست.

با بررسی و مقایسه این دو حدیث روشن می شود که این دو، از حیث تعبیر متفاوت و از حیث معنی یکی هستند. برای نمونه، در حدیث نخست تعبیر «زِنْ کَلامَک»ودر حدیث دوم تعبیر «تَدَبَّرَه فی نفسه» آمده

ص: 29

است که منظور از این دو تعبیر، سنجش گفتار و ژرف نگری در بیان است. نکته مهمی که در این دو حدیث به چشم می خورد، هماهنگی و رابطه تنگاتنگ میان زبان و عقل و اندیشه است. این نوع هماهنگی را در رفتار و روش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و امامان معصوم علیهم السلام می توان دید.

قرآن در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک... . (آل عمران: 159)

از پرتو رحمت الهی در برابر آن ها نرم (و مهربان) شدی و اگر خشن و سنگ دل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند.

این آیه هم خشونت در کلام (فظّ) و هم سنگ دلی (غلیظ القلب) را از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نفی می کند.(1) این چنین، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در پرتو رحمت الهی دارای منشی بزرگوار(2) می باشد.

کسانی که پس از ایمان آوردن کافر شوند، به جز آن ها که زیر فشار واقع شده اند، در حالی که قلبشان آرام به ایمان است، آری آن ها که سینه خود را برای پذیرش کفر گشوده اند، غضب خدا و عذاب عظیمی در انتظار آن ها است.

قرآن رفتار گروه دوم را «یقولون بافواههم ما لیس فی قلوبهم» (آل عمران: 167) دروغ معرفی کرده می فرماید:

إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّهِ وَ اللّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقینَ لَکاذِبُونَ. (منافقون: 1)

هنگامی که منافقان نزد تو می آیند، می گویند ما شهادت می دهیم که حتماً تو رسول خدایی - خداوند می داند که تو به یقین رسول او هستی - ولی خداوند شهادت می دهد که منافقان دروغگو هستند.

قصد منافقین خبر دادن از رسالت الهی پیامبر نبود و این که چگونه خداوند متعال نسبت دروغ به آنان می دهد در حالی که، خبر آنان درست بود، باید گفت که نسبت دروغ به منافقان به خاطر اعتقاد نداشتن آنان به گفتار و گواهی خودشان است. در واقع، چون گوینده بر خلاف باور درونی خود اقرار به شهادت می کند، دروغ شمرده می شود.(1)

امام صادق علیه السلام از امام علی علیه السلام در مورد کارایی زبان حدیثی نقل می کنند که بسیار آموزنده است.

امام علی علیه السلام می فرماید:

ان فی الانسان عشر خصال یظهرها لسانه: شاهد یخبر عن الضمیر و حاکم یفصل بین الخطاب و ناطق یردّ به الجواب و شافع یدرک به الحاجة و واصف یعرف به الاشیاء و امیر یأمر بالحسن و واعظ ینهی عن القبیح و معز تسکن به الاحزان و حاضر تجلّی به الضغائن و مونق تلتذ به الاسماع.(1)

ده ویژگی در انسان است که زبان آن را آشکار می کند: گواهی که از باطن خبر می دهد؛ داوری که گفت و گوی دو طرف دعوا را پایان می بخشد؛ سخن گویی که با آن پاسخ داده می شود؛ واسطه گری که نیاز با آن برآورده می شود؛ توصیف گری که اشیا به واسطه آن شناخته می شود؛ فرماندهی که به نیکی فرمان می دهد؛ اندرزگویی که از زشتی بر حذر می دارد؛ تسلّی بخشی که اندوه ها با آن التیام می یابد؛ موجودی که با آن کینه ها زدوده می شود و شگفت آوری که گوش ها به واسطه آن لذت می برند.

براساس این معیار و با توجه به چند نمونه، نقش زبان را بررسی می کنیم.

دهنده توحید و یگانه پرستی و اعتقاد به خداوند است. این کار، واکنشی در برابر قربانی های مشرکان برای بت ها و ذکر نام بت ها هنگام ذبح حیواناتشان بوده است. در واقع، برای برچیده شدن آثار شرک و تثبیت یکتاپرستی صورت گرفته است؛(1) این عمل زبانی به عنوان گواهی است که از باطن خبر می دهد.

قرآن درباره ذکر نام خدا در هنگام ذبح می فرماید:

وَ لا تَأْکُلُوا مِمّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ وَ إِنَّهُ لَفِسْقٌ... . (انعام: 121)(2)

از آن چه نام خدا بر آن برده نشده نخورید و این کار گناه است.

طلبد که مرد (در این نسبتی که به او می دهد) از دروغ گویان باشد! در مرتبه پنجم بگوید: غضب خدا بر او باد اگر آن مرد از راست گویان باشد! (نور: 7 - 9)

با توجه به آیات مربوط به لعان و با حکمی که خداوند مقرر فرمود، حد قذف از همسر و حد زنا از زن برداشته می شود و این منوط به اقرار زبانی است و عمل زبان به عنوان پایان این ماجرا می باشد؛ یعنی داوری است که درگیری دو طرف دعوا را پایان می بخشد.

خواهد زد. از این رو، تصمیم به قتل او گرفتند. در این میان، همسر فرعون (آسیه) رو به همسرش کرد و با بیانی همراه با عاطفه و نرمی، عواطف او را تحریک کرد که او نور چشم من و شماست.

او را نکشیم و به فرزندی بر گزینیم. فرعون مکثی کرد. فوراً آسیه استدلالی متین آورد که «عسی ان ینفعنا او نتخذه ولداً؛ شاید برای ما مفید باشد و یا او را پسر خود برگزینیم». (قصص: 9) با این روش آنان را از تصمیمشان منصرف ساخت. با این شفاعت همسر فرعون، حضرت موسی علیه السلام از مرگ نجات یافت.(1)

بعضی از شما در برابر بعضی می کنند. مبادا اعمال شما نابود گردد؛ در حالی که نمی دانید!

ص: 38

ص: 40

علامه طباطبایی رحمه الله درباره معنای ادب گوید:

حاصل معنای ادب آن است که ادب هیأت نیکو و پسندیده ای است که سزاوار است رفتار مشروع دینی یا عقلایی بر مبنای آن شکل گیرد؛ مانند آداب دعا و آداب دیدار دوستان.

علامه از زیبایی به عنوان بن مایه معنای ادب یاد می کند و مرز آداب و اخلاق را از یکدیگر جدا می داند؛ یعنی اخلاق عبارت است از: ملکه های راسخ در روح که در حقیقت وصفی از اوصاف روح می باشد، ولی آداب عبارت است از هیأت زیبایی که رفتارهای آدمی بدان متصف می گردد و چگونگی صدور اعمال آدمی به صفات گوناگون روحی بستگی دارد. بنابراین، فرق است میان اتصاف روح به امور اخلاقی و اتصاف عمل به آداب. خواسته نهایی انسان در زندگی همان چیزی است که ادب او را در رفتارش مشخص می کند و برایش خط مشی ایی ترسیم می کند که در کارهایی که به منظور رسیدن به آن مطلوب انجام می دهد، از آن خط مشی تجاوز نمی کند.(1)

بدین صورت با تعریفی که از ادب ارایه می دهد و تفکیکی که میان ادب و اخلاق معتقد است، اختلاف هایی که در معنای اصطلاحی ادب، بر طرف می گردد.

دستورها و هم چنین از جهت مراتب کمال که در ادیان است؛ فرق می کند. بنابراین، چون هدف اسلام سر و سامان دادن به تمامی جنبه های زندگی انسان است و هیچ یک از شؤون انسانی را از قلم نینداخته است، در این جهت سرتاپای زندگی را به ادب آراسته و برای هر عملی از اعمال زندگی هیأت زیبایی ترسیم کرده است که از غایت آن (توحید در عمل و اعتقاد) حکایت می کند.(1)

بنابراین، خواندن خداوند با اسمای حسنی و ترک سخنانی که کافران به خداوند نسبت می دهند، نمایانگر پیراستن سخن از ویژگی های قولی گروهی، و آراستگی کلام به اسمای حسنای الهی می باشد. این همان چیزی است که از آن به عفت کلام یا آراستگی گفتار تعبیر کردیم.

وَ لِلّهِ اْلأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذینَ یُلْحِدُونَ فی أَسْمائِهِ سَیُجْزَوْنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. (اعراف: 180)

برای خدا نام های نیکو است؛ خدا را به آن (نام ها) بخوانید و کسانی را که در نام های خدا به کژی می گرایند (و بر غیر او می نهند، و شریک بر او قایل می شوند) رها سازید. آن ها به زودی جزای اعمالی را که انجام می دادند، می بینند.

منظور از الحاد در اسمای الهی این است که خداوند را به اسم ها و صفاتی که از آن منزه است، نسبت دهند. یا صفاتی را که داراست، از او سلب کنند و یا این که اسمای مقدس خداوند را بر غیر او بدهند؛ مانند کافران که نام بت های خویش را از نام خدا مشتق می کردند، برای نمونه مشرکان، لات، عزّی و منات را به ترتیب از اللّه ، العزیز و المنان مشتق کردند. هم چنین است وقتی که تنها به اسم بسنده کنند بدون این که این صفات را در خود و جامعه خویش بارور سازند.(1)

بر این باور خرافی و انحرافی پافشاری می ورزیدند. یکی از هدف های فرو فرستادن قرآن، ترساندن این گروه و پاک کردن این خرافه ها است:

وَ یُنْذِرَ الَّذینَ قالُوا اتَّخَذَ اللّهُ وَلَدًا ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَ لا ِلآبائِهِمْ کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ إِنْ یَقُولُونَ إِلاّ کَذِبًا (کهف: 4 - 5)

و آن ها را که گفتند: «خداوند، فرزندی (برای خود) انتخاب کرده است» انذار کند. نه آن ها به این سخن یقین دارند، و نه پدرانشان! سخن بزرگی از دهانشان خارج می شود. آن ها فقط دروغ می گویند!

مسیحیان به خدایان سه گانه خداوند، مسیح و روح القدس که واسطه میان خدا و مسیح است معتقدند. آنان از سویی هر سه را در حقیقت یکی می پنداشتند.

این دو شاخص (از زشتی ها رستن و به زیبایی ها پیوستن) به عنوان دو رکن مهم در تزکیه نفس مطرح است که کردارهای انسانی مانند گفتار از آن ناشی می شود و رستگاری انسان نیز در پرتو تزکیه نفس محقق می شود.

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها. (شمس: 9 و 10)

هر کس نفس خود را پاک و تزکیه کرد، رستگار شد؛ و آن کس که نفس خویش را (با گناه) آلوده ساخته، نومید و محروم گشت.

(توحید در تثلیث) و از سوی دیگر هر یک از آن ها را در حقیقت سه چیز (تثلیت در توحید)(1) می دانند. آیا این ممکن است؟

لَقَدْ کَفَرَ الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلاّ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ. (مائده: 73)

آن ها که گفتند: «خداوند، یکی از سه خداست» به یقین کافر شدند؛ معبودی جز معبود یگانه نیست؛ و اگر از آن چه می گویند دست بردارند، عذاب دردناکی به کافرانِ آن ها (که روی این عقیده ایستادگی کنند) خواهد رسید.

قوم یهود نیز افزون بر این که عزیر را در الوهیتِ خداوند، شریک دانستند، برخی صفات کمال را نیز از خداوند سلب کردند و صفات نقص را به خداوند نسبت دادند.

آنان در برابر دعوت حق حضرت موسی موضع گیری می کردند و به انواع لجاجت ها و بهانه ها دست می زدند. به عنوان نمونه از پیامبرشان می خواستند که خداوند را به آنان بنمایاند.

فَقالُوا اَرِنَا اللّهَ جَهْرَةً. (نساء: 153)

ص: 47

پس گفتند: خدا را آشکارا به ما نشان ده.

و یا خداوند را فقیر و خود را غنی می پنداشتند:

لَقَدْ سَمِعَ اللّهُ قَوْلَ الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللّهَ فَقیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ. (آل عمران: 181)

خداوند، سخن آن ها را که گفتند: «خدا فقیر است، و ما بی نیازیم» شنید! یا می گفتند دست خدا بسته است.(1)

وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ. (مائده: 64)

و یهود گفتند «دست خدا بسته است». دست هایشان بسته باد! به خاطر این سخن، از رحمت (الهی) دور شوند! بلکه هر دو دست (قدرت) او، گشاده است.

این گونه اعتقادشان از درون جوشیده و بر زبانشان جاری گردیده است و خداوند آنان را به خاطر این گونه گفتار و اعتقاد لعن و وعید عذاب داده است.

اعتقاد به وجود فرزند پسر برای خدا که از باورهای مسیحیان و یهودیان بود.

ص: 48

مشرکان هم به وجود فرزند دختر برای خدا اعتقاد داشتند. آنان یک نوع رابطه خویشاوندی برای جن با خدا قایل بودند:

وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَبًا. (صافات: 158)

آن ها [مشرکان] میان او [خداوند] و جن، (خویشاوندی و) نسبتی قائل شدند.

وَ جَعَلوا لِله شُرَکاءَ الجِنَّ وَ خَلَقَهُمْ. (انعام: 100)

آنان برای خدا همتایانی از جن قرار دادند: در حالی که خداوند همه آن ها را آفریده است.

قرآن با استدلالی زیبا می فرماید:

أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثًا إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلاً عَظیمًا. (اسراء: 40)

آیا پروردگارتان فرزندان پسر را مخصوص شما ساخته، و خودش دخترانی از فرشتگان برگزیده است؟! شما سخن بزرگ (و بسیار زشتی) می گویید!

قرآن آن ها را نکوهش می کند در حالی که وجود دختر را برای خود ناخوشایند می دانند، آن را به خدا نسبت می دهند:

وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِاْلأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظیمٌ. (نحل: 58)

در حالی که هرگاه به یکی از آن ها بشارت دهند دارای دختر شده، صورتش (از ناراحتی) سیاه می شود و به شدت خشمگین می گردد.

از سوی دیگر آنان ملایکه را به عنوان دختر خداوند می دانستند و برای آنان مجسمه هایی تصویر می کردند و در برابر آن ها خم می شدند. قرآن می فرماید: پس چگونه در برابر چیزی که از آن کراهت دارید سر فرود می آورید. به راستی با این گفتار امری زشت مرتکب شدید «لَقَدْ جِئْتُمْ شیئا اِدّا؛ راستی امر زشت و زننده ای گفتید!». (مریم: 89)

بنابراین، از این آیات روشن می شود که آن چه کافران، مشرکان، مسیحیان و یهودیان به خداوند نسبت می دادند، ناشی از جهل یا دشمنی

ص: 49

آن ها در برابر حق بوده است که برای او نوعی محدودیت، جسمیت و مادیت قایل بودند یا او را به نیازمندی و بخل و دیگر صفات نقص نسبت می دادند؛ در حالی که خداوند دارای تمامی صفات کمال است و منزه از تمامی صفات نقص است.

محمّدبن حکیم گوید: گفتار جوالیقی و هشام بن حکم را برای موسی بن جعفر علیه السلام بیان کردم که می گویند خدا جسم است. حضرت فرمود: چیزی مانند خدای تعالی نیست. چه دشنام و ناسزایی بزرگ تر است از گفته کسی که خالق همه چیز را به جسم و صورت، یا او را به مخلوق و محدود بودن و دارای اعضا بودن توصیف کند. خدا از این گفتار بسیار برتر است.(1)

بنابراین، زشت ترین سخن کلامی است که به واسطه آن، خداوند با صفات نقص وصف شود.

در مفردات راغب در بیان آیه شریفه «وَ لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ فَیَسبُّوُا اللّهَ عَدْوا بِغَیْرِ عِلْمٍ؛ به (معبود) کسانی که غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید، مبادا آنها (نیز) از روی دشمنی [و] جهل، خدا را دشنام دهند!». (انعام: 108) آمده است: سب و دشنام مشرکان به پروردگار، بیان اوصاف نقصی است که آنان به خداوند نسبت می دادند.(2)

نتیجه آن که عفت کلام در اصول عقاید در جنبه توحیدی آن ها، منزّه دانستن پروردگار از صفات سلبیه و هم چنین توصیف پروردگار به اسمای حسنی و صفات نیکو است.

رذیلت ها و اوصافی را که با مقام فرستاده پروردگار سازش ندارد، از آن ها بر کنار دانسته است. به رغم این مطلب قرآنی متأسفانه چهره پاک انبیا و رسولان الهی در طول تاریخ، با انواع تهمت ها، افتراها، دروغ ها و نسبت های ناروا، به گونه ای دیگر معرفی شده است.

در بحث نبوت، موضوع های زیر بررسی می شود:

در این جا نمونه هایی از آیات قرآن که ساحت مقدس انبیا را از هرگونه نقص پاک دانسته و از آنان به پاکی یاد می کند بسنده می کنیم:

خداوند ابراهیم علیه السلام را به وصف هایی چون خلیل(1) حلیم و اوّاه و منیب،(2) صدیق و نبی(3) توصیف فرمود و او را در زمره صالحین،(4) قانتین،(5) محسنین،(6) مصطفین(7) قرار داد و با لیاقت و شایستگی ای که داشت، موهبت عظیم رشد(8) که رسیدن به واقع و هدایت یافتگی فطری به توحید است بدو داده شد و به خاطر اطمینان یافتن قلبش، چگونگی زنده شدن مردگان به عنوان معجزه به او نشان داده شد(9) و نیز با نمایاندن باطن و ملکوت آسمان ها و زمین، او را به مرحله یقین رساند(10) و سرانجام او را به عنوان پیشوا و امام و هادی مردم قرار داد.

قالَ إِنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِمامًا قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمینَ. (بقره: 124)

خداوند به او فرمود: من ترا امام و پیشوای مردم قرار دادم! ابراهیم گفت: از دودمان من (نیز امامانی قرار ده! خداوند فرمود: پیمان من، به ستمکاران نمی رسد!

داود علیه السلام از پیامبران با فضیلت و پیام آور کتاب زبور بود.(11) خداوند او را به عنوان خلیفه خویش در زمین قرار داد تا در میان مردم به حق

ص: 52

داوری کند.(1) به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم دستور می دهد که در صبر و شکیبایی به داود علیه السلام اقتدا کند.(2) به آن حضرت «مُلْک و حکمت»(3) و «فَصْل خِطاب»(4) عطا فرمود. کوه ها و پرندگان را در تسخیر او قرار داد تا با او به تسبیح و نیایش خدا بپردازند.(5) خداوند او را می ستاید و به صفت تواب (بسیار توبه کننده) از او یاد می کند.(6) او در نزد خدا مقامی والا و سرانجامی نیکو دارد.(7)

هم چنین حضرت لوط علیه السلام از پیامبران با فضیلت است که قرآن او را از جمله «مرسلین»(8) و «صالحین»(9) می داند که به وی «علم و حکمت»(10) عنایت گردید. هم چنین به تصریح خود قوم لوط، لوط و پیروانش از پاکان بودند و به همین خاطر قوم لوط در صدد راندن آنان از دیارشان بر آمدند.

حضرت عیسی علیه السلام از مقربان درگاه خدا است و در دنیا و آخرت دارای شرف و شخصیتی پسندیده است. او از بندگان صالح خداوند و دارای معجزه و یاری شده به دست روح القدس است.(11)

إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسیحُ عیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَجیهًا فِی الدُّنْیا وَ اْلآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبینَ. (آل عمران: 45)

ص: 53

(به یاد آورید) هنگامی را که فرشتگان گفتند ای مریم! خداوند ترا به کلمه ای [وجود با عظمتی] از طرف خودش بشارت می دهد که نامش مسیح، عیسی پسر مریم است؛ در حالی که در این جهان و جهان دیگر، دارای شخصیتی بزرگ خواهد بود و از مقرّبان (الهی) است.

باشند؛ زیرا معقول نیست فردی که خود هدایت یافته نیست، بتواند دیگران را هدایت کند:

أَفَمَنْ یَهْدی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدّی إِلاّ أَنْ یُهْدی. (یونس: 35)

آیا کسی که به سوی حق هدایت می کند برای پیروی شایسته تر است، یا آن که خود هدایت نمی شود؛ مگر هدایتش کنند؟

در قرآن حکایت هایی از پیامبران آمده است که نشان ادب والای آنان در ارتباط با خداوند و مردم است.

در زیر به چند نمونه از این آداب پیامبران اشاره می کنیم:

دعاست. پروردگارا! مرا برپا کننده نماز قرار ده، و از فرزندانم. (نیز چنین فرما)، پروردگارا: دعای مرا بپذیر! پروردگارا! من و پدر و مادرم را، در آن روز که حساب برپا می شود، بیامرز! (ابراهیم: 35 - 41)

انّا مَعاشِرَ الانْبیاءِ اُمِرنا أن نُکَلِّمَ الناسَ عَلی قَدْرِ عُقولِهِمِ.(1)

ما گروه پیامبران مأمور شده ایم که با مردم به اندازه عقل و فهمشان سخن بگوییم.

از جلوه های ادب پیامبران، گفت و گوی آنان با کافران در ابتدای تبلیغشان است؛ هر چه کافران بر ناسزاگویی و بی شرمی خود می افزودند، آنان بر عفت کلام و ادب گفتارشان همت می گماردند. آنان نه تنها خود را به رعایت ادب در گفتار ملزم می کردند، مأمور بودند پیروانشان را نیز به آن گونه رفتار سفارش کنند.

وَ قُلْ لِعِبادی یَقُولُوا الَتی هِی اَحْسَنُ اِنَّ الْشَیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ اِنّ الشَّیْطانَ کانَ لِلاِنْسانِ عَدُوّا مُبینا. (اسراء: 53)

به بندگانم بگو: سخنی بگویند که بهترین باشد! چرا که شیطان (با سخنان ناموزون) میان آن ها فتنه و فساد می کند؛ همیشه شیطان دشمن آشکاری برای انسان بوده است!

«قول احسن» سخنی است که بر ادب آراسته باشد و از خشونت در گفتار و ناسزاگویی و دشنام دور باشد. گویا پیش از هجرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم برخی از مسلمانان با مشرکان مواجه می شدند و در گفت و گو با آنان، سخنان خشونت آمیزی به زبان می آوردند؛ برای مثال می گفتند که شما اهل آتش هستید و ما مؤمنان به برکت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم اهل بهشتیم. همین سبب می شد که مشرکان علیه مسلمانان، بیش تر دشمنی کنند و گاه به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم بی ادبی کرده، او را مردی جادو شده بخوانند. یا قرآن و معارفی را که درباره مبدأ و معاد بود، مورد استهزاء قرار می دادند. از این رو، خداوند به رسول گرامی اش دستور می دهد که

ص: 58

مردم را به خوش زبانی و ادب در گفتار امر نماید.(1)

آیاتی چند درباره ادب گفتار پیامبران در پاسخ به ستیزه جویی کافران:

الف) وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُودًا قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ قالَ الْمََلأُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنّا لَنَراکَ فی سَفاهَةٍ وَ إِنّا لَنَظُنُّکَ مِنَ الْکاذِبینَ قالَ یا قَوْمِ لَیْسَ بی سَفاهَةٌ وَ لکِنّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبّی وَ أَنَا لَکُمْ ناصِحٌ أَمینٌ (اعراف: 65 - 68)

و به سوی قوم عاد، برادرشان «هود» را (فرستادیم)؛ گفت: «ای قوم! (تنها) خدا را پرستش کنید که جز او معبودی برای شما نیست! آیا پرهیزگاری پیشه نمی کنید!» اشراف کافر قومِ او گفتند: «ما تو را در سفاهت (و نادانی می بینیم، و به یقین تو را از دروغ گویان می دانیم!» گفت: ای قوم! هیچ گونه سفاهتی در من نیست، ولی فرستاده ای از سوی پروردگار جهانیانم. رسالت های پروردگارم را به شما ابلاغ می کنم؛ و من خیرخواه امینی برای شما هستم.

چون قوم هود بر سنت بت پرستی خو کرده بودند، و بت ها در دل هایشان، مقدس و محترم بود، کسی جرأت نمی کرد که به سنت غلط آنان اعتراض کند. از این رو، از کلام هود علیه السلام خیلی تعجب کردند و با تأکید زیاد او را مردی سفیه و کم عقل و دروغ گو خواندند. در عوض هود علیه السلام وقار نبوت را از دست نداد و ادبی را که انبیا در دعوت الهی خود باید رعایت کنند، فراموش نکرد. وی با کمال ادب فرمود «یا قومِ». این لحن، لحن کسی است که نهایت درجه مهربانی و حرص بر نجات مردمش را دارد، و در رد تهمت سفاهت از خود و اثبات رسالت خویش هیچ تاکیدی به کار نبرد؛ زیرا نخست این که در برابر مردمی لجوج،

ص: 59

لجبازی و اصرار نکرده باشد و نیز بفهماند که دعوت رسالتش آن قدر روشن است که هیچ احتیاجی به تأکید ندارد. هم چنین از این که او را دروغ گو نامیدند، خود را امین معرفی کرد.(1)

ب) یا أَبَتِ إِنّی أَخافُ أَنْ یَمَسَّکَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَکُونَ لِلشَّیْطانِ وَلِیًّا قالَ أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتی یا إِبْراهیمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ َلأَرْجُمَنَّکَ وَ اهْجُرْنی مَلِیًّا قالَ سَلامٌ عَلَیْکَ سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبّی إِنَّهُ کانَ بی حَفِیًّا. (مریم: 45 - 47)

ای پدر! من از این می ترسم که از سوی خداوند رحمان عذابی به تو رسد، در نتیجه از دوستان شیطان باشی! گفت: «ای ابراهیم! آیا تو از معبودها من روی گردانی؟! اگر (از این کار) دست بر نداری، تو را سنگسار می کنم! برای مدّتی طولانی از من دور شو!» (ابراهیم) گفت: «سلام بر تو! من به زودی از پروردگارم برایت تقاضای عفو می کنم؛ زیرا او همواره نسبت به من مهربان بوده است!

پدر (یا عموی) ابراهیم علیه السلام در برابر دعوت او نه تنها امتناع کرد، بلکه او را به سنگسار شدن تهدید کرد. ابراهیم علیه السلام در برابر این برخورد، به او سلام کرد و در برابر تهدید او، به او امنیّت داد. این همان شیوه ای است که مخصوص افراد ویژه ای است و در قرآن نیز به آن اشاره شده است:

وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی اْلأَرْضِ هَوْنًا وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلامًا. (فرقان: 63)

بندگان (ویژه خداوندِ) رحمان کسانی اند که با آرامش و بی تکبّر بر زمین راه می روند؛ و هنگامی که جاهلان؛ آن ها را مخاطب می سازند (و سخنان نابخردانه گویند) به آن ها سلام می گویند (و با بزرگواری

ص: 60

می گذرند).

و در جای دیگر می فرماید:

وَ الَّذینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرامًا. (فرقان: 72)

و کسانی که به باطل شهادت نمی دهند (و در مجالس باطل شرکت نمی کنند)؛ و هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند، بزرگوارانه از آن می گذرند.

ج) لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحًا إِلی قَوْمِهِ فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ إِنّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظیمٍ قالَ الْمََلأُ مِنْ قَوْمِهِ إِنّا لَنَراکَ فی ضَلالٍ مُبینٍ قالَ یا قَوْمِ لَیْسَ بی ضَلالَةٌ وَ لکِنّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبّی وَ أَنْصَحُ لَکُمْ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (اعراف: 59 - 62)

ما نوح را به سوی قومش فرستادیم؛ او به آنان گفت: «ای قوم من! (تنها) خداوند یگانه را بپرستید، که معبودی جز او نیست! (و اگر غیر او را بپرستید) من بر شما از عذاب روز بزرگی می ترسم!» (ولی) اشراف قومش به او گفتند: «ما تو را در گمراهی آشکاری می بینیم!» گفت: «ای قوم من! هیچ گونه گمراهی در من نیست؛ ولی من فرستاده ای از سوی پروردگار جهانیانم! رسالت های پروردگارم را به شما می رسانم و خیرخواه شما هستم؛ از خداوند چیزهایی می دانم که شما نمی دانید.

در برابر این باور و ایمان، گروهی، امکان وقوع معاد و ضرورت آن را انکار کرده و در آن شک می کردند.(1) شخصی استخوان پوسیده ای را نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آورد و آن را به صورت گرد و غباری در فضا پراکنده پاشید و گفت چه کسی این استخوان های پوسیده و از هم گسیخته را پیوند می دهد و زنده می گرداند.(2) گاه با فکر خام خود

ص: 61

می گفتند: آیا هنگامی که خاک شدیم، دوباره آفریده می شویم.(1) گاهی نیز آیات معاد را مسخره می کردند.

درباره این واژه در کتاب های لغت مطالب همانندی ارایه شده است. تفاوت تنها در چگونگی وضع نخستین این واژه است؛ برخی وضع نخستین آن را به صورت لازم و متعدی و به معنای راندن و طرد شدن سگ گرفته اند که هرگاه برای انسان به کار رود، به معنی پستی و خواری اوست.(1)

برخی دیگر وضع نخستین آن را به معنی دور ساختن که همراه کراهت باشد، دانسته اند. سپس ریشه (خسأ) در دور ساختن سگ که با کراهت همراه است، به کار گرفته شده است.(2)

برخی مفسران به صراحت معنای نخست (دور کردن سگ) را در تفسیر خود گنجانده اند.(3)

نویسنده تفسیر مجمع البیان در بیان این خطاب قرآنی گفته است:

(قالَ اَخْسَؤُوا فیها) یعنی مانند دور شدن سگ، دور شوید و در آتش قرار گیرید. این لفظ، لفظی است که برای راندن سگ به کار می رود و هرگاه در مورد انسان گفته شود، اهانت به او خواهد بود که شایسته مجازات است.(4)

برخی از مترجمان نیز همین معنا را برگزیده اند.(5)

ولی به کارگیری این واژه با این مفهوم در قرآن، جای تأمل و تدبر دارد. این گونه تعبیرها در قرآن بی سابقه است. اگر در مواردی مانند «أُولئِکَ کَاْلأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلّ» (اعراف: 179) دیده می شود، نوعی گزارش از

ص: 63

افراد انسانی است، ولی نمایانگر این است که آنان ارزش انسانی خود را تا حد حیوان، بلکه پایین تر از آن تنزل داده اند. حیوان در حد ارضای غرایز خود قانع است، ولی انسان های مورد خطاب این گونه آیات، حد و مرزی برای خود نمی شناسند؛ حال آن که این آیه و آیات پیشین آن، نوعی گفت وگوی پروردگار با مشرکان است. پروردگار به آن ها می فرماید: آیا پیوسته آیات من بر شما خوانده نشد و شما پیوسته آن را تکذیب نکردید. آنان در پاسخ پروردگارشان، در صدد توجیه رفتارهای خویش بر می آیند که بدبختی ما بر ما چیره شد و ما قوم گمراهی بودیم؛ ولی در پاسخ به این اعتراف و توجیه، به آنان «اخسؤوا فیها و لا تکلمون» خطاب می شود.

نخست، این گونه فهمیده می شود که نسبت آن که سزاوار خوار شدن است، هر نوع واژگانی را که دلالت بر خواری و پستی او کند، می توان به کار برد؛ حال آن که کاربرد قرآنی این واژه نشان می دهد که معنای مشهور آن مراد نیست،(1) بلکه موارد به کار رفته آن در قرآن، به معنی دور و رد کردن همراه با نوعی خوار شمردن است. در چهار جای قرآن این ماده (خسأ) به کار رفته است. در یک مورد همین خطاب مورد بحث ماست؛ دو مورد دیگر به صورت (خاسئین)(2) و یک مورد به صورت (خاسئا)(3) آمده است که در هیچ یک از سه مورد اخیر، این ماده در مورد کمک به کار نرفته است.

نویسنده کتاب قاموس قرآن با برشمردن برخی کتاب های لغت که کاربرد نخستین این واژه را درباره راندن سگ گرفته اند، به مترجمان

ص: 64

معاصر می تازد که چرا آیه را به صورت «ای سگان بدوزخ شوید» ترجمه کرده اند. وی می افزاید «این سخن از ادب قرآن به دور است. این ماده هرچند در راندن سگ به کار رفته است، ولی معنی آن همان رد کردن همراه با خوار شمردن است؛ چنان که موارد کاربرد آن در قرآن نیز درباره سگ نیست.(1)

قالَ اخْسَؤا فیها وَ لا تُکَلِّمُونِ. (مؤمنون: 108)

(خداوند) می گوید: «دور شوید در دوزخ و با من سخن مگویید!».

ص: 65

داشتن مفهوم زشت و زننده، ممنوع است و به کارگیری این گونه واژگان انزجار دیگران را بر می انگیزد؛ چنان که این گونه واژگان زشت، سلاح و ابزار تهاجم افراد پست هر جامعه است. به هر حال در موارد نیاز، ناگزیر باید از آن واژگان، تعبیری داشت تا بتوان مقصود را رساند. از این رو، به جای تصریح و آشکارا بیان کردن یک واژه، آن را به طور کنایه و به گونه ای که غیر آشکارا به آن مفهوم اشاره کند، به کار می برند.

در بررسی این که چرا در جامعه های گوناگون، افراد سعی در پرده پوشی و کنایه گویی برخی واژه ها دارند نکته های زیر قابل توجه است:

وقتی از امام جعفر صادق علیه السلام از معنای «لا مَسْتُمْ» پرسیدند، امام پاسخ داد منظور از (لامستم) جماع است و خداوند باحیا و پوشاننده است و پوشش را دوست دارد و آن گونه که شما (به صراحت) نام می برید، نام نمی برد.(1)

نویسنده تفسیر المنار در تفسیر آیه «أَوْ جاءَ احدٌ مِنْکُمْ مِنَ الغائِطِ» (مائده: 6) می گوید:

خداوند از آن (کثافت های دفع شونده از بدن) به زمین گودی آمدن تعبیر می کند. این کنایه است هم چنان که سنت و روش قرآن در بیان واژه هایی که تصریح بدان ها خوش آیند نیست، پاکیزه گویی و با ادب بیان کردن است.

عمل از کمالات نیست، بلکه عملی باطل و کاری زشت است.(1)

بنابراین، به دلیل پستی برخی رفتارها که در آن ها سعادت و کمالی نیست و هیچ انگیزه ای در آشکارا بیان کردن آن ها وجود ندارد، از آن ها با کنایه تعبیر می شود؛ مانند غائط (غذای دفع شده) که در آن هیچ سعادت و کمالی نیست و با توجه به فطرت آدمی که از دست زدن به آن عمل در حضور جمع شرم دارد، حتی تعبیری که از این عمل می شود، باز به صورت پرده پوشی و کنایه عنوان می گردد.

نمونه هایی از این روش می پردازیم.

قرآن کریم برای برپا داشتن نماز آدابی را در نظر گرفته است. ورود به نماز باید با طهارت و وضو باشد و در صورت وجود مانع، تیمم را جایز می شمارد.

«اگر بیمار یا مسافر باشید، یا یکی از شما از قضای حاجت آمده یا با زنان تماس گرفته، و آب برای غسل یا وضو نیابید، با خاک پاکی تیمّم کنید!» (مائده: 6)

در این آیه دو تعبیر، ادب قرآنی را نمایان می سازد؛ زیرا از قضای حاجت به «إِنْ جاءَ اَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الغائِطِ؛ اگر یکی از شما از محل گودی آمد» تعبیر شده است.

درباره معنای غائط گفته اند: مکان گودی بوده است که بادیه نشینان و اهالی روستاها برای رفع حاجت خود به دور از چشم مردم، به آنجا می رفتند؛ این واژه امروزه به دلیل کاربرد زیاد آن به صورت اصطلاح عرفی در آمده است.(1)

در این آیه، نهایت ابهام در معرفی مخاطبان آیه، با تعبیر (احدٌ منکم) برای رعایت ادب به کار رفته است. هم چنین (لامستم النساء) کنایه از نزدیکی با زنان است. از ابن عباس در این باره نقل شده است:

المُلامَسَةُ: النَکاحُ و لکنّ اللّهَ یُکَنّی و یَعِفُّ؛(2)

ملامسه به معنای نکاح (نزدیکی با زنان) است، ولی خداوند به کنایه صحبت می کند و به این گونه واژه ها تصریح نمی کند.

ص: 72

بودن به بدن دارد، زن و شوهر نیز نسبت به یکدیگر چنین اند.(1)

کنایات در واژه های «اعْتَزِلُوا» و «لاَ تْقَربُوهُنَ» و «آتوُهُنَّ»:

از دیگر موارد کنایه گویی قرآن درباره عادت ماهیانه زنان است. در این زمینه، با واژگان مؤدبانه ای تعبیر می شود:

وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْمَحیضِ قُلْ هُوَ أَذًی فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِی الْمَحیضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتّی یَطْهُرْنَ فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرینَ. (بقره: 222)

و از تو درباره خون حیض می پرسند. بگو: «چیز زیان بار و آلوده ای است. از این رو، در حالت قاعدگی، از زنان کناره گیرید تا پاک شوند و هنگامی که پاک شدند، از راهی که خدا به شما فرمان داده، با آن ها آمیزش کنید. خداوند، توبه کنندگان را دوست دارد، و پاکان را نیز دوست دارد.

در افعال «فَاعْتَزِلُوا» و «لاَتْقربُوهُنَّ» و «فأتُوهُنَّ» معنای کنایی آن مورد نظر است. کنایه های دیگری نیز درباره طلاق،(2) حرام بودن ازدواج با محارم،(3) دادن نفقه به زن،(4) راه بقای نسل،(5) ازدواج دوباره زنان بیوه(6) و شؤون حج(7) در قرآن آمده است.

هم مانند دیگر پیامبران فرستاده خداست و از مادری راست گو به دنیا آمده است که هر دوی آن ها غذا می خورند و قضای حاجت می کردند.

مَا الْمَسیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ. (مائده: 75)

مسیح فرزند مریم، فرستاده (خدا) بود؛ پیش از وی نیز فرستادگان دیگری بودند. مادرش، زن بسیار راست گویی بود. هر دو، غذا می خوردند؛ (با این حال، چگونه ادعای خدایی مسیح و پرستش مریم را دارید؟)

در تفسیر (کانا یَاْکُلانِ الطَعامَ) گفته اند: برای اکل (خوردن) دو معنا به ذهن می رسد: یکی همان معنای معروف (خوردن) است که نخست به ذهن می رسد. البته این معنا مراد نیست؛ بلکه در این آیه معنای دورِ دیگری که پس از خوردن، انجام می گیرد (دفع خوردنی ها)، مدّ نظر است. این گونه تعبیر، ادب والا و ذوق بالای سخن گوی آن را نشان می دهد که از خوردن، معنای دور آن را اراده کرده است؛ یعنی آن کسی که غذا می خورد، آن غذا پس از هضم، از بدنِ او دفع می شود. سپس به غذا نیازمند می شود و پیوسته در حال نیاز است، پس چگونه شایسته خدایی است. این که چرا مقصود از این تعبیر معنای نزدیک آن نیست، بلکه معنای کنایی آن است، گفته اند به سبب خواری و زشت شمردن کسانی است که آن دو را به عنوان خدا دانستند.(1)

ص: 75

دلیلی که کنایه بودن آن را تایید می کند، حدیثی از حضرت علی علیه السلام است که در پاسخ برخی از زندیقان درباره لغزش های انبیا نقل شده است:

آیا سخن خداوند را درباره وصف عیسی نشنیده ای! آن جایی که درباره او و مادرش گفت آن دو غذا می خورند. معنایش آن است که کسی که غذا می خورد، سنگینی ای بر او عارض می شود و هرکس که سنگینی بر او عارض شود، پس چنین شخصی برای آن چه که نصاری درباره فرزند مریم ادعا کردند (خدایی بودن او) شایستگی ندارد.(1)

منظور از فرج در آیه یاد شده، «جیب درعها» یعنی گریبان پیراهن مریم علیه السلام است؛ چون گریبان شکافی است که میان دو طرف پیراهن قرار دارد، نام فرج به آن نهاده اند و از آن به سوأة (عضو مخصوص) کنایه شده است.

بنابراین، نگه داری گریبان از آلودگی ها کنایه از پاکی و نگه داری پایین بدن است و آن نیز کنایه از عفت و پرهیز از فحشا است. در واقع، در اَحْصَنَتْ فَرْجَها دو کنایه به کار رفته است و این، از لطیف ترین و بهترین کنایه هاست.(1)

کنایه در ادبار

یکی دیگر از کنایه گویی ها در قرآن، تعبیر شدن از تهیگاه (الإست) به «ادبار» است.(2)

فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ. (محمد: 27)

حالِ آنان چگونه خواهد بود، هنگامی که فرشتگان (مرگ) بر صورت و پشت آنان می زنند و جانشان را می گیرند؟

کواعب اترابا وصف می کند؟!

باید توجه داشت که قرآن بر مردمی فرو فرستاده شد که به زبان عربی سخن می گفتند. از این رو، باید به ناچار به زبان آنان سخن بگوید تا مردم بتوانند پیام الهی را بفهمند. از سوی دیگر قرآن ملزم است که بر اساس زبان عرب، واژگان را به کار برد و از خود نمی تواند لغت وضع کند؛ زیرا وضع لغت موجب می شود که مردم با واژه ها و اصطلاحات تازه رو به رو شوند و در هر مورد توضیح بخواهند و گاه به رسالت الهی اشکال وارد کنند که: قرآن به گونه ای سخن می گوید که تنها رسول اللّه می فهمد! در نتیجه، ممکن بود رسالت الهی به تأخیر افتد و یا از میان برود. بنابراین، قرآن لغت عرب را در بیان مطالب به کار برد. عرب نیز بر اساس باورها و عقایدی که داشت، واژگانی را برای خود وضع کرد. حال پرسش این است که آیا در کاربرد آن واژه ها، قرآن با باورها و عقاید عرب هماهنگی داشت، یا این که کاربرد واژه ای با انگیزه وضع آن متفاوت است؟

در پاسخ باید گفت: اگر وضع از یک باوری ناشی شده باشد، لازم نیست که کاربرد آن نیز از همان باور ناشی شده باشد. برای مثال اگر پدر و مادری بر این باورند که فرزندشان زیبا و نیکو است و اسم او را جمال یا جمیل می گذارند، حال اگر کسی بخواهد نام این نوزاد را به زبان آورد، آیا با همان باور پدر و مادر، او را جمال یا جمیل صدا می زند، یا این که تنها نام او را به زبان می آورد، بدون این که باور به زیبایی او داشته باشد. بنابراین، باید گفت که قرآن در کاربرد برخی واژگان، تابع لغت عرب است، نه به دنبال انگیزه وضع آن.(1)

ص: 78

با این مقدمه، پاسخ پرسش نخست این است که خداوند که برای یادآوری نعمت های بهشتی، آن هم برای پرهیزگاران، می خواهد از دخترانی که در اوج زیبایی و شادابی هستند نام برد، ناگزیر باید واژه ای را بیابد و به کار گیرد که عرب برای دختران زیبا و جوان، به کار می گیرد. عرب به دخترانی که در اوج زیبایی و جوانی هستند، کواعب می گوید. در واقع، قرآن معنایی را اراده کرده است که عرب به دخترانِ تازه به مرحله بلوغ رسیده، می گفته است. آن معنا همان «نهایت زیبایی و نشاط جوانی» است، نه این که به توصیف اندام پرداخته باشد؛ که این شیوه قرآن نیست. به عبارت دیگر، قرآن مبادی و وضع نخستین این لغت را رها کرده و به غایت آن که «نهایت زیبایی»، است، نظر دارد. سرانجام شاید بتوان آیه را این گونه معنا کرد که:

برای پرهیزگاران در بهشت دخترانی بسیار زیبا و جوان آماده است که عرب آن ها را «کواعب» می نامد.

برای یافتن پاسخ، توجه به چندین مقدمه ضرورت دارد:

وفاداری ویژگی خاص انسانی است که به دلیل همسانی، برخی از ویژگی های حیوانات به انسان ها نیز نسبت داده می شود. قرآن درباره شخصی(1) که از نشانه های خداوند ناسپاسی کرد و آیه های الهی را دروغ شمرد و از شیطان و هوای نفس پیروی کرد تا جایی که دیگر پند و اندرز در او بی تأثیر شد، چنین مَثَل می زند:

فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ. (اعراف: 176)

او همچون سگ (هار) است که اگر به او حمله کنی، دهانش را باز و زبانش را بیرون خواهد کرد و اگر او را به حال خود وا گذاری، باز همین کار را می کند (گویی آن چنان تشنه دنیا پرستی است که هرگز سیراب نمی شود).

بنابراین، چون ممکن است در بیان حق، چندین راه باشد، گزینش بهترین آن، ادب است. از سوی دیگر، خداوند به گزینش بهترین کلام در بهترین مکان و به ظهور شایسته حق در جایش، داناتر است.

حادثه ای باشد که روی داده و ویژگی خوب، یا بد را آشکار کرده است؛ مانند وفاداری و همراهی سگ اصحاب کهف، یا شهرت حیوانات در یک ویژگی مشخصی که داشته اند.

همان گونه که گفتیم اگر سلوک راه حق شیوه ها و راه های گوناگونی داشته باشد، آن راهی که بهتر و مناسب تر است، همان ادب است.

البته چنان چه احتمال داده می شد که آنان با تمثیل نیکو به حق می گرویدند و خطر آنان از سر جامعه بشری برطرف می شد، تمثیل نیکو درباره آنان زده می شد، ولی چون خداوند می داند که این امر کارگشا نیست، با مثل بدی آنان را وصف می کند تا دیگران از تهدید و خطر آنان آگاه شوند. این یکی از جنبه های هدایتی قرآن است که از این تمثیل فهمیده می شود.

از سویی قرآن در بیان مسایل از فرهنگ و باور عرفِ مردم تأثیر نپذیرفته و اگر هم باور عرفی را امضا می کند، به خاطر درستی آن باور است. به ظاهر انتخاب اُلاغ در این تمثیل قرآنی، به جهت باور و شهرتی بود که در میان عرفِ مردم وجود داشت؛ البته باوری که درست بود. بدین صورت که ویژگی ها و رفتار آن حیوان، با حماقتی که از آن به ذهن می آید، تناسب دارد. بنابراین، قرآن بهترین باورها و مناسب ترین حیوانی را که وجه شبه آن با مخاطبان آیه سازگاری داشته باشد، برگزید و این گزینشِ بهترین، از ادب قرآن است.

و چیزهایی می آفریند که نمی دانید». (نحل: 8) آورده شده است. زینت و سواری در اسب نسبت به استر و الاغ بیش تر و آشکارتر است و بارکشی در الاغ آشکارتر و معمول تر است و استر در زینت و بارکشی و سواری میانه است.

ب) این تمثیل برای نمایاندن جهل و نادانی آورده می شود و این در الاغ آشکار است.

ج) مناسب ترین و بهترین چیزی که پستی و خواری را نشانی دهد، در مثال الاغ به دست می آید.

د) حمل کردن اسفار (کتاب های فراوان) روی الاغ، آسان تر و سالم تر و بهتر انجام می شود؛ زیرا الاغ حیوانی رام، و فرمان بر است که، کنترل آن آسان است و هر کسی حتی بچه ها، بدون سختی و به راحتی از آن سواری می گیرند و با آن بارکشی می کنند.

ه) رعایت واژگان مناسبت و هماهنگ که میان دو واژه حمار (الاغ) و اسفار (کتاب ها) وجود دارد، تمثیل زدن این حیوان را از میان دیگر حیوان ها برجسته تر ساخته است.(1)

خداوند در راستای فطرت انسانی بیان شده است و خداوند به گونه ای سخن گفته که هم زشتی صدای الاغ را تایید کند و هم به وجه شبهی که میان صدای بلند و ناهنجار انسان با صدای الاغ است، اشاره کند. این از بهترین نمونه های تمثیل است و ادب کامل را در بر دارد.

ص: 85

ص: 86

ص: 88

گویی است، آشکارا بیان نکرده است و با اشاره به ما می فهماند که ما نیز آن را رعایت کنیم. حضرت علی علیه السلام در این زمینه می فرماید: آگاه باشید! این قرآن پند دهنده ای است که انسان را نمی فریبد، هدایت کننده ای است که گمراه نمی سازد و سخن گویی است که هرگز دروغ نمی گوید.(1)

شیوه پیامبران الهی که رساندن آداب الهی را بر عهده دارند نیز چنین است. در هیچ جایی از قرآن نیامده است که پیامبری در رفتار و گفتار خود، بر خلاف ادب الهی عمل کند. جز این نیز نمی توان از آنان انتظاری داشت؛ زیرا آنان به ادب الهی آراسته اند. این نوع پای بندی قرآن و پیامبران به آداب و اخلاق، در جامعه بشری تأثیر شگرفی نهاده است. قرآن پس از شناسایی ضعف و درد جامعه و انحراف های آن، با روش های گوناگونی در اصلاح آن همت می گمارد. این توجه قرآن موجب تأثیرپذیری مردم از آن شده است. برای مثال، خداوند در بهشت افزون بر این که برای پرهیزکاران باغ ها و چشمه هایی فراهم کرده و آن ها را با خطاب «اُدْخُلوا بِسَلامٍ» گرامی داشته است، در ادامه می فرماید:

وَ نَزَعْنا ما فی صُدُورِهِمْ مِنْ غلٍّ إِخْوانًا عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلینَ. (حجر: 47)

هرگونه حسد و کینه و دشمنی را از سینه آن ها بر می کَنیم و (درونشان را پاک می سازیم)؛ در حالی که همه برادرند؛ و بر تخت ها رو به روی یکدیگر قرار دارند.

از این آیه برداشت می شود که دشمنی و کینه ورزی از جمله دردها و انحراف های جامعه بشری است و موجب از هم گسیختگی شیرازه

ص: 90

جامعه می گردد. به همین سبب، پرهیزکاران از این گونه انحراف ها در امان هستند و خداوند نیز در آخرت این صفت را از آنان می زداید.

پیام این آیه تأثیر زیادی بر فرهنگ مردم گذاشت. بعدها مسلمانانی (در مدینه) مفهوم این آیه را در دعای خود گنجانیدند تا مشمول عنایت الهی گردند و در بهشت، غل و کینه و دشمنی از قلبشان زدوده شود و از اختلاف و دودستگی در دنیا رهایی یابند.

وَ الَّذینَ جاؤ مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ ِلإِخْوانِنَا الَّذینَ سَبَقُونا بِاْلإیمانِ وَ لا تَجْعَلْ فی قُلُوبِنا غِلاًّ لِلَّذینَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّکَ رَؤفٌ رَحیمٌ. (حشر: 10)

(هم چنین) کسانی که پس از آن ها [مهاجران و انصار] آمدند می گویند: «پروردگارا! ما و برادرانمان را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز، و در دل هایمان حسد و کینه نسبت به مؤمنان قرار مده! پروردگارا، تو مهربان و رحیمی!

نمونه دیگر درباره تأثیر قرآن بر گفتار و اعتقاد انسان ها این است که در آیات فراوانی به این نکته اشاره شده است که همه آن چه که هست، از آن خداست و به سوی خدا باز می گردد.

لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ إِلَی اللّهِ تُرْجَعُ اْلأُمُورُ. (حدید: 5)

پادشاهی آسمان ها و زمین از آن اوست؛ و همه کارها به سوی او باز می گردد.

این مفهوم در جان های مؤمنان ریشه دوانیده است. هنگامی که مصیبتی به آنان می رسد، به خاطر اعتقاد کامل به اصلِ «ازاویی» و «به سوی اویی» هیچ گاه ناله و زاری نمی کنند و هم چنان بر پایداری شان افزوده می شود و این اعتقاد بر زبان آنان جاری می گردد.

الَّذینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصیبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. (بقره: 156)

ص: 91

آن ها که هرگاه مصیبتی به ایشان رسد، می گویند: «ما از آن خداییم، و به سوی او باز می گردیم!

این ها، دو نمونه از آیات قرآنی بود، که پس از نزول، در درون جامعه، انسان ها خود را به پیروی از ادب و اخلاق آن ملزم دانستند، تا جایی که عالمان و دانشمندان دینی واژگان قرآنی را در گفت و گوی های درسی و نگارش کتاب به کار برده اند. برای نمونه، فقیهان، در بیان برخی مسایل احکام از اصطلاح هایی مانند غائط، دخول، لمس و... استفاده می کنند و حتی در عرف هم چنین به کار می برند که این ناشی از تأثیرپذیری عمیق از فرهنگ قرآن است.

پس یکی از مصداق های تناقض نداشتن قرآن(1) این نکته است که قرآن در بیان معارف، خود به آدابی که ما را بدان سفارش می کند، پای بند است و در این زمینه، هیچ گونه اختلافی در قرآن دیده نمی شود.

موارد چندی از آسیب شناسی سخن در قرآن هست که بحث درباره همه آن ها نیازمند کتاب جداگانه ای است. در این بخش، درباره برخی از آسیب ها و آفت های سخن که نیازمند تبیین هستند، اشاره می کنیم و آدرس برخی دیگر از آیاتی را که درباره آفت های سخن است، می آوریم. هم چنین در بخش آخر کتاب، بعضی از کتاب های اخلاقی و حدیثی را درباره موضوع پژوهش، معرفی می کنیم.

1 - تفسیر به رأی در احکام دین؛

2 - افشای اسرار؛

3 - اُف گفتن به پدر و مادر؛

4 - سخن بیهوده؛

5 - نجوای نکوهیده؛

6 - بلند کردن صدا؛

7 - پرسش های بی جا؛

8 - نفاق و دورویی در سخن گفتن؛

9 - سخن چینی؛

10 - یکدیگر را با القاب زشت نام بردن؛

11 - غیبت؛

12 - غلوّ در دین؛

13 - منّت و آزار؛

اکنون مواردی از آفت های سخن در قرآن را بررسی می کنیم:

می شود. بدترین دروغ نیز، دروغی است که به خداوند نسبت داده شود:

فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِآیاتِهِ. (اعراف: 37)

چه کسی ستمکارتر است از آن ها که بر خدا دروغ می بندند، یا آیه های او را دروغ می شمارند؟!

در قرآن تعبیرهای دیگری از دروغ به کار رفته است که بار معنایی خاصی دارند. این تعبیرها به قرار زیر است:

نداشتند(1) و او دختر عمران از جمله برگزیدگان درگاه خدا بود. مادرش به سبب اخلاص و بندگی به درگاه پروردگار، نذر کرد که آن چه حامل است، در راه خدا و دینش خدمت گزار باشد.(2) برای همین، نام او را مریم - که به معنای عابده و خادمه است - ، نهاد خود او نیز در میان آنان شهرت بدی نداشت. این فرد با این اصل و نسب و بدون پیشینه بد، چگونه ممکن است که عمل ناروایی انجام دهد.

وَ بِکُفْرِهِمْ وَ قَوْلِهِمْ عَلی مَرْیَمَ بُهْتانًا عَظیمًا. (نساء: 156)

و (نیز) به خاطر کفرشان، و تهمت بزرگی که بر مریم زدند.

خرق یعنی چیزی را بدون اندیشیدن و تفکر، به قصد تباهی قطع کنند.

واژه خرق به معنای دروغ ساختن و افترا نیز آمده است.(1) از آن جهت برخی از دروغ ها را خرق گویند که بدون حساب و تفکر و مطالعه همه جانبه آن، گفته می شود و به اصطلاح دروغ های شاخ دار را خرق و اختراق گویند.(2) آیه زیر گویای این مفهوم است:

وَ جَعَلُوا لِلّهِ شُرَکاءَ الْجِنَّ وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُوا لَهُ بَنینَ وَ بَناتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یَصِفُونَ. (انعام: 100)

آنان برای خدا همتایانی از جنّ قرار دادند؛ در حالی که خداوند همه آن ها را آفریده است. و برای خدا، به دروغ و از روی جهل، پسران و دخترانی ساختند؛ منزّه است خدا و برتر است از آن چه توصیف می کنند!

همراه با خوار کردن و کوچک شمردن دیگری است. برخی میان این دو فرق گذاشته اند. درباره فرق میان این دو در فروق اللغات آمده است:

در سخریه فرد (با رفتار و گفتار) خواستار کوچک شمردن و زبونی شخص دیگر است، ولی در استهزا فرد با گفتار و سخن، خواهان کم ارزش کردن طرف مقابل است.(1)

با این تفکیک، سخریه از استهزا عام تر است.

به هر حال، در قرآن سخریه نهی شده(2) و استهزا نیز نکوهش شده است؛(3) ولی در برخی موارد در قرآن، استهزا و سخریه به خداوند نسبت داده شده است؛ حال آن که این ها رفتارهایی هستند که ناشی از جهل و نادانی و خلاف حقیقت است که از خداوند حکیم صادر نمی شود. هم چنان که موسی در جواب بنی اسراییل که می گفتند «أَتَتَّخِذُنا هُزُوا؛ آیا ما را مسخره می کنی؟» فرمود: «أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجاهِلینَ؛ به خدا پناه می برم از این که از جاهلان باشم». (بقره: 67)

مفسران این گونه تعبیرها (استهزا، سخریه، خدیعه، مکر، کید) را که به خداوند نسبت داده شده است، تأویل کرده اند. ما به یک مورد (استهزا) که بیش تر با بحث ما تناسب دارد می آوریم.

وَ إِذا لَقُوا الَّذینَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطینِهِمْ قالُوا إِنّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤنَ اللّهُ یَسْتَهْزِی بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ. (بقره: 14 و 15)

و هنگامی که افراد باایمان را دیدار می کنند، می گویند: «ما ایمان آورده ایم!»، (ولی) هنگامی که با شیطان های خود خلوت می کنند،

ص: 97

می گویند: «ما با شماییم! ما تنها (آن ها را) مسخره می کنیم!» خداوند آنان را استهزا می کند؛ و آن ها را در طغیان شان نگه می دارد، تا سرگردان شوند.

3. هدف در استهزا، کوچک شمردن و خوار کردن دیگری است. از این رو، استهزا به معنی پست کردن و خوار ساختن آنان است. در واقع، از مسبب به سبب تعبیر شده است.

4. خداوند برای آنان (منافقان) احکامی بسان احکام مؤمنان قرار داد و آنان ملزم به انجام آن در دنیا می شوند، ولی به سبب نفاقی که در دل دارند، این اعمال از آنان پذیرفته نمی شود و سرانجام عذاب می شوند و استهزای خداوند در این است که به ظاهر برای آن ها احکام مؤمنان را قرار داد، ولی در آخرت آنان را از مؤمنان جدا می کند.

5 . خداوند در دنیا و آخرت آنان را استهزا می کند. در دنیا به این صورت که رسولش صلی الله علیه و آله وسلم را بر اسرار و پنهانی هایش باخبر می سازد، در حالی که آنان در پوشاندن و پنهان کاری بسیار می کوشند و در نزد پیامبر رفتارشان را طوری جلوه می دهند که گویی پیامبر از حال آنان باخبر نیست؛ در حالی که پیامبر از رفتارشان باخبر است و آنان هم چنان با سختی و دشواری (که از هماهنگ نبودن ظاهر و باطن آنان ناشی می شود) در جلوه بخشیدن اعمال خود می کوشند، ولی استهزای آنان در آخرت بنا بر روایت ابن عباس این گونه است که وقتی مؤمنان وارد بهشت و کافران وارد جهنم می شوند، خداوند دری از بهشت را بر دوزخ می گشاید و در آن جا منافقان درِ باز شده ای را می بینند. آنان می خواهند به سوی آن در، حرکت کنند، در حالی که بهشتیان نظاره گر آن هایند، ولی همین که به در بهشت می رسند، در بر روی آن ها بسته می شود. از این رو، خداوند می فرماید:

فَالْیَوْمَ الَّذینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفّارِ یَضْحَکُونَ. (مطففین: 34)

امروز مؤمنان به کافران می خندند.

ص: 99

موجب خواری و اهانت شود، سب گویند».(1)

از تعریفی که از فحش ارایه شده است، این گونه بر می آید که «فحش» جزو «سب» است. برای مثال، در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است:

شخصی یهودی بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم وارد شد؛ در حالی که عایشه نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بود. گفت: «السام علیکم» پیامبر در جواب فرمود: «علیک». پس یکی دیگر از همراهان آن یهودی آمد و آن گونه گفت که اولی گفته بود؛ در جواب همان شنید. به همین ترتیب، سومی وارد شد، همان گفت و شنود انجام شد. در این هنگام، عایشه خشمناک شد و گفت: «عَلَیکَ السامُ و الغَضَبُ و اللعنةُ یا مَعَشَرَ الیهودِ، یا اخوَةَ القِرَدَةِ و الخَنازِیر». رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به عایشه فرمود: «یا عایشه! انّ الفحش لو کان ممثّلا لکان مثال سوء...؛ ای عایشه! اگر فحش به صورت تصویری نمایان می شد، بد شکلی داشت».(2)

در کیمیای سعادت آمده است:

بدان که بیش ترین فحش اندر آن بود که از مباشرت عبارت های زشت کند. چنان که عادت اهل فساد بود و دشنام آن بود که کسی را بدان نسبت کند. و بدان که چنان که حدیث مباشرت به کنایت باید گفت تا فحش نبود، اندر هر چه زشت بود، هم اشارت باید کرد و صریح نباید گفت و نام زنان صریح نباید گفت، بلکه «پردگیان» باید گفت و کسی را که علتی زشت بود؛ چون بواسیر و برص و غیر آن، آن را «بیماری» باید گفت؛ و ادب اندر چنین الفاظ نگاه باید داشت که این نیز نوعی از فحش است.(3)

پس روشن شد که سبّ مفهومی عام دارد که شامل قذف، لعن، و فحش می شود و هر یک از آن ها به خاطر دارا بودن مفهومی ویژه و

ص: 101

تخصیص یافتن موضوع هایشان، از یکدیگر متمایز هستند. علت این که به هر یک از آن ها سبّ گفته می شود، این است که در ریشه لغوی این واژه نوعی قطع و بریدن است. همان گونه که گفته اند: «سَبّ الحَبْلَ: قَطَعَهُ و یا تَسابَّ الرجلانِ: تَقاطَعا و تَشاتَما»(1) و چون نسبت ناروا دادن (قذف) و لعن و نفرین و فحش، زمینه به هم زدن رابطه افراد را فراهم می آورد، بدان سبّ گویند.

در این جا نمونه ای از آیات را در هر مورد (قذف، لعن و نفرین، فحش و نسب) می آوریم:

نکته ای مهم این است که در برخی روایت ها از لعن کردن نهی شده است؛ حال آن که در برخی دیگر از روایات، از ناحیه خود معصومان علیهم السلام ، گروهی لعن شده اند. پاسخ به این اختلاف ظاهری بدین صورت است که آن چه در لعن و نفرین مهم است، این است که فرد لعن شده شایسته لعن باشد. در غیر این صورت، به شدّت از آن نهی شده است. این علت را می توان از عنوان باب در بحارالانوار یافت که دو باب از آن به «لَعْنُ مَن یَسْتَحِقُّ اللَّعْنَ» و «لَعْنُ مَن لا یَسْتَحِقُّ اللَّعْنَ»(1) اختصاص یافته است. هم چنین در حدیثی از امام باقر علیه السلام می توان این مفهوم را دریافت:

عن ابی عبداللّه عَنْ اَبِیه علیه السلام قال: اِنَّ اللَّعْنَةَ اِذا خَرَجَتْ مِنْ صاحِبِها تَرَدَّتْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الّذی یُلْعَنُ، فانِ وُجِدَتْ مَساغا وَ الاّ عَادَتْ اِلی صاحِبِها وَ کانَ اَحَقَّ بِهِا، فَاحْذَرُوا اَنْ تَلْعَنُوا مُؤمِنا فَیَحِلَّ بکم.

امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش امام باقر علیه السلام نقل می کند: هنگامی که لعن از لعن کننده سر زند، میان او و کسی که مورد لعن قرار گرفته است به گردش در می آید، پس اگر محل مناسبی یافت فرود می آید وگرنه به صاحبش باز می گردد و لعن کننده خود سزاوارتر به آن است. پس مبادا مؤمنی را لعن کنید، که آن لعن به شما برمی گردد.

لعن کردن به کسی که سزاوار آن است، ریشه قرآنی دارد. خداوند گروه هایی را در قرآن لعن کرده است که عبارت اند از منافقان،(2) مشرکان،(3) کافران،(4) فساد کنندگان در زمین،(5) قوم یهود،(6) مرتدان،(7) شیطان،(8) کسانی

ص: 103

که خدا و رسول خدا را آزار می دهند(1) و دروغ گویان در آیات لعان(2) و مباهله.(3)

زشت» آمده است و توصیف شتم به وجیع این معنا را به فحش (به معنای سخن بسیار زشت) نزدیک کرده است. هم چنان که با کنار هم گذاردن تفسیری که از راغب اصفهانی آوردیم، و حدیثی که از امام کاظم علیه السلام نقل شد، این معنا به دست می آید.

چرا در این آیه از فحش به معبودان، به سبّ تعبیر شده است؟ پاسخ این پرسش را با توجه به بیان تفسیر نمونه بررسی می کنیم.

در تفسیر نمونه پس از این بیان که آموزه ها و معارف اسلام منطقی و استدلالی است نه اجباری، می نویسد: قرآن آشکارا از دشنام بت های مشرکان نهی می کند و رعایت اصول ادب و عفت و نزاکت در بیان را حتّی در برابر خرافی ترین و بدترین آیین ها لازم می شمارد. دلیل این موضوع روشن است؛ زیرا با دشنام و ناسزا نمی توان کسی را از مسیر غلط باز داشت، بلکه برعکس، تعصب شدید آمیخته با نادانی که در این گونه افراد است، سبب می شود که لج کنند و در آیین باطل خود راسخ تر گردند.(1)

با این تفسیر و با توجه به معنایی که در سبّ (قطع و بریدن) نهفته است، می توان پاسخ گفت که اساسا با سبّ و دشنام نمی توان کسی را تنبیه کرد. این کار موجب گستاخ شدن طرف مقابل می شود. هم چنین، دشنام مسلمانان به مشرکان موجب قطع رابطه آنان می شود و دیگر امیدی به مسلمان شدن مشرکان نخواهد ماند. در مقابل مشرکان نیز دست به مقابله به مثل می زنند و زمینه قطع رابطه خود را با پروردگار و مسلمانان فراهم می سازند. این عمل آنان، هم امید اسلام آوردن را از میان می برد و هم بر لجاجت آنان می افزاید. در نتیجه مسلمانان نمی توانند آن گونه که

ص: 105

شایسته است، مشرکان را به دین اسلام فرا خوانند.

معبودان را نهی می کند. از سوی دیگر - همان طور که پیش تر گفتیم - خداوند آدابی را که به ما می آموزد، خود نیز بدان ها پای بند است و هم چنین اگر تفسیری را که از این آیه شده است (دفاع از ارزش های جامعه امری غریزی است و انسان با کسانی که به حریم ارزش های جامعه تجاوز می کنند، به مقابله بر می خیزد)(1) بپذیریم، این گونه می توانیم نتیجه بگیریم که این حالت (دفاع از ارزش ها) برای همیشه در افراد هست. از این رو، توهین و ناسزا به ارزش ها، همان نتیجه آیه «وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ...»(2) را خواهد داشت و در همه حال مفسده به همراه دارد.

ولی دلیل نخست که وصف حقایق و بر حذر داشتن خرافه ها و مفاسد است، درست به نظر می رسد و شاید بتوان کلام حضرت علی علیه السلام را نیز شاهد قرار داد که:

إِنِّی أَکْرَهُ لَکُمْ أَنْ تَکُونُوا سَبَّابِینَ، وَ لَکِنَّکُمْ لَوْ وَصَفْتُمْ أَعْمَالَهُمْ، وَ ذَکَرْتُمْ حَالَهُمْ، کانَ أَصْوَبَ فِی الْقَوْلِ، وَ أَبْلَغَ فِی الْعُذْرِ.(3)

من کراهت دارم که شما دشنام دهید، ولی اگر کردارشان را یادآور می شدید و گمراهی ها و کارهای ناشایست آنان را بر می شمردید، سخنتان درست تر و عذرتان پذیرفته تر بود.

ازاین حدیث نورانی می توان فهمید وقتی قرآن ازبیان حضرت ابراهیم علیه السلام می فرماید:

«قالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا یَنْفَعُکُمْ شَیْئًا وَ لا یَضُرُّکُمْ؛ (انبیاء: 66)

آیا جز خدا چیزی را می پرستید که نه کم ترین سودی برای شما دارد، و نه زیانی به شما می رساند!»

ص: 107

می خواهد با بیان این واقعیت طرف مقابل را آگاه سازد نه این که بخواهد به بت هایشان ناسزا گوید در غیر این صورت طرف مقابل دفاع می کرد؛ آن گاه هدف تبلیغ از بین می رفت.

سب در روایت ها: دو گونه سب در روایت ها به چشم می خورد:

1. سب جایز؛

2. سبّ غیر جایز (نهی شده).

در زیر نمونه هایی از این روایات را می آوریم:

آگاه است، او را وصف کند (برای مثال) به او بگوید: تو بخیل هستی و یا ترسو هستی!»

این حدیث همانند حدیث حضرت علی علیه السلام است که فرمود:

من کراهت دارم که شما دشنام بدهید. اگر رفتارشان را وصف کنید و آن ها را توصیف کنید، سخن شما درست تر خواهد بود.

ج) سب بدعت گذاران

امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل می کند که هرگاه پس از من شبهه اندازان و بدعت گذاران را دیدید، بیزاری خود را از آن ها آشکار کنید، و بسیار به آن ها دشنام دهید و درباره آن ها بد گویید (غیبت کنید) و آن ها را با دلیل و برهان خفه کنید که (نتوانند در دل مردم شبهه ایجاد کنند و) نتوانند به فساد در اسلام طمع کنند و مردم نیز از آن ها دوری کنند و بدعت های آن ها را یاد نگیرند.(1)

وَصیّاً فَقَدْ سَبَّ نَبیّأ».(1)

امام رضا علیه السلام از پدران معصوم خود نقل می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر کسی پیامبری از پیامبران را دشنام دهد، او را بکشید و هر کسی جانشین آنان را نیز دشنام دهد، پس گویا آن ها را دشنام گفته است. (یعنی حد هر دو یکی است)

ب) از امام صادق علیه السلام درباره کسی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را دشنام دهد پرسیده شد؛ حضرت فرمود:

کسی که به او نزدیک تر است، او را به قتل برساند و نیازی به رفتن نزد امام نیست. (خود، کار را تمام کند).

ج) فتوای امام خمینی رحمه الله درباره سب النبی این است:

کسی که به پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم - العیاذ باللّه - ناسزا بگوید، بر شنونده آن واجب است که او را به قتل برساند. مادامی که خوفی بر خود یا عِرض (آبروی) خود یا بر جان مؤمن یا عرض او نباشد با وجود این خوف، جایز نمی باشد و اگر بر مال مورد توجه او یا بر مال مورد توجه برادر مسلمانش خوف باشد، ترک قتل او جایز است و این بر اذن از امام علیه السلام یا نائب او توقف ندارد و هم چنین است اگر بعضی از ائمه علیهم السلام را ناسزا بگوید و در ملحق نمودن حضرت صدیقه طاهره علیهاالسلام به آنان وجهی است؛ بلکه اگر سبّ او به سبّ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برگردد بدون اشکال به قتل می رسد.(2)

روایی مورد قبول عالمان اهل تسنن نیز هست. فرمان تاریخی حضرت امام که در تاریخ بیست و پنجم بهمن سال هزار و سیصد و شصت و هفت صادر شده این است:

بسمه تعالی.

انّا للّه و انا الیه راجعون.

به اطلاع مسلمانان غیور سراسر جهان می رسانم مؤلّف کتاب آیات شیطانی که علیه اسلام و پیامبر و قرآن تنظیم و چاپ و منتشر شده است، هم چنین ناشرین مطلع از محتوای آن، محکوم به اعدام می باشند. از مسلمانان غیور می خواهم تا در هر نقطه که آن ها را یافتند، سریعا آنها را اعدام نمایند و کسی که در این راه کشته شود شهید است. ان شاء اللّه تعالی.

تقدیم پروردگار می کنند و به راحتی از دنیا می گذرند و به وعده الهی که «عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» (آل عمران: 169) است امید و ایمان راسخ پیدا می کنند.

باشد که مقداری از میوه ها را نیز برای فقیران و مستمندان استثنا نکردند.(1)

ناشنوا گردی.» این گفتار مانند این است که به کسی گفته شود بشنو که خدا تو را شنوا نگرداند. خداوند می فرماید: به جای این سخن، بگویید «به سخنان ما گوش داده و ما را هدایت کن».

هم چنین آنان از واژه «راعنا» که مؤمنان در برابر پیامبر به کار می بردند، سوء استفاده کرده، آن را تحریف و تغییر می دادند و از آن مفهوم دشنام را اراده می کردند و در ظاهر فروتنی می کردند، ولی وقتی در برابر اعتراض مسلمانان قرار می گرفتند، می گفتند: ما همان چیزی را به کار می بریم که شما به کار می برید.(1)

خداوند برای دفاع از رهبر جامعه اسلامی و جلوگیری از اهانت های دشمنان، به کار بردن واژه راعنا(2) را ممنوع و به جای آن واژه انظرنا(3) را جای گزین ساخت.

ص: 115

در آن اشاره شد که هر یک از دو طرف، مرد و زن (مورد اتهام) با به زبان آوردن شهادت مشخصی، اتهام را از خود برطرف کند. این شهادت به این گونه بود که مرد باید چهار بار شهادت «اُشْهِدُ بِاللّه ِ انّی لَمِن الصّادِقینَ» را بر زبانش جاری کند و سرانجام بگوید: «لعنت خدا بر آن کسی که دروغ بگوید» و زن نیز در مقابل چهار مرتبه شهادت «اُشْهِدُ بِاللّه ِ اِنَّه لَمِن الکاذبینَ» را بر زبان آورد و در پایان بگوید: «خشم خدا بر من اگر این مرد در ادعای خود راست گو باشد»(1) بدین صورت، با چهار مرتبه اقرار که به جای چهار شاهد انجام می پذیرد و در نهایت با لعن به دروغ گو، این مشکل مردم با اقرار زبانی و گفتار، درمان می یابد.

عادُوا لَکَ فَعَدَلُهْم؛ اگر باز هم گرفتار آنان شدی و از تو خواستند این چنین بگویی، بر ایشان بگو».(1) این قضیه به عنوان یک روش مبارزاتی مخفیانه و غیر مستقیم در اسلام به ویژه در مذهب تشیع استمرار یافت که به نام «تقیه»(2) مطرح است. تقیه در جایی که موجب حفظ اسلام و جان مؤمنان و سرمایه و آبروی آنان باشد، لازم است؛ در غیر این صورت، تقیه روا نیست. به دلیل اختناق شدید حاکم بر جامعه آن زمان تقیه در زندگی ائمه علیهم السلام و یارانشان، نقش مهمی داشته است.

کنند، یا گناه و عیب هایی را که دارد، آشکار سازند و یا از او غیبت کنند. خداوند چنین گفتاری را نمی پسندد مگر این که شخصی مورد ستم واقع شود. او می تواند برای به دست آوردن حق خود، صدایش را در برابر ستمگر، بلند کرده و در مواردی که ستم، دیده است، از ستمگر بدگویی کند. ستم دیده حق ندارد به بهانه ستمی که به او شده است، هرگونه که می خواهد از ستمگر بدگویی و ناسزاگویی کند. برخی گفته اند مراد آیه، این است که خداوند انتقام را در ناسزاگویی جایز نمی شمارد؛ مگر این که فردی مظلوم واقع شود؛ در این صورت، از کسی که به او ستم کرده، بر اساس موازین اسلامی می تواند انتقام گیرد.(1)

بنابراین، عبارت «اِلاّ مَنْ ظُلِمَ» افزون بر این که جلو سوء استفاده ستمگران را از حکم نخستین آیه یعنی «لا یُحِبُ اللّه ُ الْجِهْرَ بِالسُّؤِ مِنَ القَوْلِ» می گیرد، به ستم دیدگان نیز می فهماند که برای به دست آوردن حق خود، باید در برابر ستمگر بایستد. (و با بلند کردن صدا، ستمگر را به واسطه ستم هایش معرفی کند، تا به بازگرداندن حق به صاحبش مجبور شود.)

فرزندان با پدر و مادر، به آنان می فرماید: «قُلَ لَهُما قَوْلاً کَریماً» (اسراء: 23) وصف «قول» به «کریم» با مقام و شأن پدر و مادر تناسب دارد. توصیف قول به معروف و میسور و لینّ و بلیغ و سدید، نیز همین گونه است که ما به برخی از این این گونه آیات اشاره می کنیم و تناسب آن ها را با مخاطب یادآور می شویم:

آن ها کسانی اند که خدا، آن چه را در دل دارند، می داند، از (مجازاتِ) آنان صرف نظر کن! و آن ها را اندرز ده! و با بیانی رسا، نتایج کردارهایشان را به آن ها گوشزد نما!

منظور از قول بلیغ در این آیه، سخنی است که اراده پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را به منافقان برساند تا آنان مفاسد کار خود را درک کنند و بدانند که کارشان از روی نفاق است و بدبختی ای از خشم خدا برای آنان به بار می آورد.(1)

این که زبانش را نگهداری کند. زبان مؤمن در پشت قلب او است و قلب منافق در پشت زبانش؛ زیرا مؤمن هرگاه بخواهد سخنی بگوید با خودش می اندیشد؛ پس اگر خیر باشد، آشکار می کند و چنان چه ناپسند باشد، پنهانش می دارد، ولی منافق آن چه بر زبانش آمد می گوید؛ نمی اندیشد که کدام به سود و کدام به زیان اوست.(1)

از حدیث این گونه برداشت می شود که تقوای الهی موجب نگهداری زبان از شرّ و سبب به کارگیری آن در راه خیر است. هم چنین روش مؤمنان در سخن گفتن، ابراز خیر و پنهان کردن شرّ است. در واقع سخن قرآن نیز بر این دلالت دارد که از شأن مؤمن آن است که به هنگام سخن گفتن، قول سدید به کار برد و این چیزی جز ابراز خیر و پنهان داشتن شرّ نیست.

رسالتش را به خوبی انجام دهد. از این رو، از خدا در این کار، همکاری برادر و قدرت بیان و گره گشایی در زبان را خواستار شد.(1)

خداوند نیز دعایش را مستجاب کرد(2) و برادرش را به عنوان وزیر و مددکار، با او همراه کرده و درباره قدرت بیان و تأثیرگذاری در مخاطب راه حل هایی ارایه داد(3). از جمله این که نخست با او به نرمی و محبت آمیز سخن بگو تا شاید ایمان آورد و یا دلش به ایمان نزدیک شود و بعضی از خواسته های شما را بپذیرد. با این برخورد، فرعون سر تسلیم فرود آورد. با آن ها به گفت وگو نشست.(4) و ارایه نشانه ها و معجزه هایی را در روز موعود وعده داد.(5)

هم چنین قرآن روش درست سخن گفتن با سفیهان،(6) خویشاوندان، یتیمان و مستمندان(7) و نیز چگونگی سخن گفتن زنان در برابر نامحرمان و چگونگی سخن گفتن مردان را وقتی از زنان شوهر مرده، در ایام عدّه خواستگاری می کنند توضیح می دهد.(8) در همه این موارد، قول را با وصف معروف توصیف کرده است. هم چنین خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم روش صحیح سخن گفتن با مخالفان را با سه اصل «حکمت»، «موعظه حسنه»، «جدال احسن» یادآوری می کند.(9)

الگوهایی که در قرآن در زمینه آداب سخن گفتن آمده، فراوان است. پیامبرانی به عنوان الگو معرفی شده اند و برخوردهای آنان با مردم بیان شده است. خود قرآن در بیان احکام و معارف کمال ادب را به کار می گیرد. در این بخش با توجه به داستان حضرت یوسف علیه السلام ادب الهی را در بیان این داستان قرآنی یادآوری می کنیم.

داستان حضرت یوسف علیه السلام از خواب آن حضرت شروع می شود و با مکر برادرانش در جدا کردن او از یعقوبِ پیامبر و انداختن او در چاه و یافتن کاروان و فروش او به عزیز مصر تا ماجراهایی که در خانه عزیز مصر رخ می دهد و به زندانی شدن وی می انجامد و ماجراهای دیگری که به فرمانروایی او در حکومت مصر منجر می شود، ادامه می یابد.

صحنه ای از این داستان را که قرآن ترسیم می کند، خلوت حضرت یوسف علیه السلام و همسر عزیز مصر است. در این ماجرا، تمامِ شهوت در برابر تمام عفت قرار می گیرد. وصف این صحنه برای هر کسی مقدور نیست؛ معمولاً در این گونه موارد افراد یا در خلاصه کردن و حذف مطالب می کوشند تا واژگان و تعبیرهای رکیک و زشت به کار نبرند؛ که در این صورت حق مطلب ادا نمی شود، یا این که عفت کلام را از دست داده به شرح جزییات و به کارگیری واژگان نامناسب می پردازند.

اما قرآن، هم مفهوم را به طور کامل رسانده است و هم عفت کلام و ادب در گفتار را در حد عالی رعایت کرده است. فرد در هنگام خواندن داستان یوسف علیه السلام ، هم چنان که به مفهوم داستان پی می برد، به نکته های هدایتی آن نیز توجه می کند و هم چنان که به توصیف صحنه می پردازد، چراغ هدایت و تقوا را بر فراز ما روشن می کند.

و آن زن که یوسف در خانه اش بود، از او تمنّای کام جویی کرد؛ درها را بست و گفت: «بیا، برای تو آماده ام» (یوسف) گفت: «پناه می برم به خدا! و [عزیز مصر ]صاحب نعمت من است؛ مقام مرا گرامی داشته

ص: 124

است. (آیا ممکن است به او خیانت کنیم؟!) مسلّما ظالمان رستگار نمی شوند!» آن زن قصد او کرد و او نیز - اگر برهان پروردگار را نمی دید - قصدِ وی می نمود! این چنین کردیم تا بدی و فحشا را از او دور سازیم؛ زیرا او از بندگان مخلص ما بود! (یوسف، 23 و 24)

هرکدام از مفسران به گونه ای در شرح این آیات، چهره پاک و نورانی یوسف علیه السلام را در این ماجرا به نمایش گذارده اند. آنان به موارد گوناگونی اشاره کرده اند: مانند این که او از جمله پیامبران و برگزیدگان درگاه خداست.(1) یا این که او از محسنین و متقین و صابران است.(2) و از بندگان مخلص خدا(3) برشمرده می شود و مخلصین نیز از قید و بند شیطان رها هستند(4) و خداوند خود بهتر می داند که رسالتش را در کجا قرار دهد(5) و این که یوسف علیه السلام هیچ گونه کاری که به مقام عصمت و نبوت او خدشه وارد کند، انجام نداده است. او در برابر درخواست همسر عزیز (هَیْتَ لَکَ) پاسخ (مَعاذَاللّه ِ) داد. او به غیر از ریسمان محکم الهی به چیز دیگری تمسک نجست و در دل او جز پروردگارش احدی نبود. این همان توحید خالص است که محبت الهی وی را بدان راهنمایی می کند و یاد تمامی اسباب حتی یاد خودش را هم از دلش بیرون افکند؛ زیرا اگر

خود را فراموش نکرده بود، می گفت: من از تو به خدا پناه می برم «اعوذ باللّه منک».(6) این چنین خداوند برهان خود را بدو نمایاند و با نور برهان الهی، تاریکی ظلم را تشخیص داد: «اِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظالِمُونَ» و یوسف علیه السلام از امتحان بزرگ الهی سربلند و پیروز بیرون آمد.

ص: 125

ص: 126

از میان این رسانه های گروهی، رادیو و تلویزیون در زندگی بشر امروزی نقش مهمی ایفا می کنند. اگر این دو رسانه خوب به وظایف خود عمل کنند و به فرموده حضرت امام خمینی رحمه الله مانند دانشگاه عمل نمایند، هم چنین در تولیدبرنامه ها با الگوبرداری از قرآن به معرفی فرهنگ اسلامی بپردازند، دراین صورت توانسته اند به مسؤولیت خویش عمل کنند. کارکرد این دو رسانه در برابر چشم و گوش و ذهن میلیون ها انسانی است که بیننده و شنونده پیام های آن ها هستند.

صدا و سیما به عنوان رسانه ملّی باید خود را در برابر میزان قرآن قرار دهد و گفتار و کردار خود را با کلام حق بسنجد؛ درست و نادرست را با کمک معیارهای قرآنی تمیز دهد گام نخست در تحقق بخشیدن این هدف، شناخت آیاتی است که به عنوان معیارهای خوبی و بدی زبان و گفتار شمرده می شود. آن گاه این معیارهای قرآنی در اختیار نویسندگان و تهیه کنندگان برنامه ها قرار گیرد تا آن ها در سرلوحه برنامه های خود قرار دهند. هر جا که برنامه ای از معیارهای قرآنی تخطی کرد، باید در پخش آن، درنگ نمود تا اصلاح شود.

من بفرستی بدان نیازمندم. در همین حال، یکی از دختران در حالی که با کمال عفت و حیا گام بر می داشت گفت: پدرم از تو دعوت کرد تا مزد کارت را به تو بپردازد. موسی علیه السلام اجابت کرد و ماجرای خویش را به پیرمرد (شعیب) گفت. پیرمرد به او دلداری و امنیت داد. یکی از دختران از پدر خود خواست تا او را استخدام کند؛ زیرا او را قوی و امین یافته بود. پدر نیز پیش نهاد را پذیرفت و یکی از دختران را به عقد وی درآورد.(1)

در این داستان قرآنی نکته های قابل ملاحظه ای به چشم می خورد:

1. ترسیم حیا و عفت دختران شعیب که مهم ترین ویژگی زنان است؛

2. اختلاط نداشتن زنان با مردان از جهت گفتار و رفتار؛ اگر دو دختر هر روز از چوپان ها کمک می خواستند زمینه های اختلاط و همکاری آنان... به وجود می آمد؛

3. تماشای نیرومندی حضرت موسی علیه السلام به هنگام کنار زدن افراد از دور چاه و کشیدن دلو آب. هم چنین تشخیص امانت و درستکاری او به هنگام برخورد با آن دو و همراهی با یکی از دختران تا رسیدن به خانه؛

4. پیشنهاد یکی از دخترها به پدر برای استخدام فردی امین و نیرومند و اشاره ضمنی برای ازدواج؛

5. تبیین اصل مشورت دختر و پدر (و یا نزدیکان) برای ازدواج؛ بدون رابطه های پنهانی و نامشروع.

هر گونه برنامه ای که این حریم را خدشه دار سازد، جلوگیری شود. باید زنان در گفتار خود، نهایت دقت را به کار گیرند؛ باید عفت و حیا - که زینت زنان است - در فیلم ها به تصویر کشیده شود و از لحن های ناشایست و خنده های مهیّج و حرکات نامناسب پرهیز شود؛ زیرا این ها از مصداق های ادب و فروتنی در گفت و گوها است: قرآن خطاب به زنان می فرماید:

فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذی فی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاًمَعْرُوفًا. (احزاب: 32)

به گونه ای هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند و سخن شایسته بگویید.

الف) صدا و سیما در ساخت فیلم ها، سریال ها، طنزها، داستان ها و... باید ادب را در گفت و گوها در سرلوحه برنامه های خود قرار دهد و از به کارگیری واژه های رکیک و زشت به شدّت خودداری کند. اگر در هنگام بازیگری، برای طبیعی جلوه دادن فیلم، از به کارگیری این گونه واژه ها ناچار شدند، بهتر است به جای کاربرد واژه های ناشایست، صحنه های درگیری و زمینه های جرّ و بحث را به تصویر کشند و موسیقی مناسب با صحنه درگیری پخش کنند. یا اگر به دشنام دادن ناچار شدند، شایسته است تنها به توصیف رفتارها بپردازند و آشکارا دشنام ندهند.

ب) باید صدا و سیما در ساخت فیلم های خانوادگی و برنامه هایی که در آن روابط زن و مرد به تصویر کشیده می شود، نظارت کامل داشته باشد. برای نمونه، از ساخت فیلم هایی که در آن به عشوه گری ها، گفت وگوهای محرک و خنده های ناشایست به بهانه ترسیم واقعیت های جامعه پرداخته می شود، جلوگیری به عمل آید.

ج) در سال های اخیر، در برخی از سریال های طنزآمیز سیما، از به کارگیری واژه های رکیک و زشت پرهیز نمی کنند. متاسفانه، گاه برخی از این واژه ها به جای تکیه کلام و اصطلاح در میان مردم مُد می شود. تنها دلیل آنان برای به کارگیری این گونه واژه های نامناسب، خنداندن است؛ حال آن که، هنر در آن است که خنداندن بدون شکستن حریم ها صورت پذیرد.

د) مجریان برنامه ها باید با توجه به موضوع بحث گزینش شوند و در بحثی که شرکت می کنند، شایستگی علمی آن را داشته باشند. متأسفانه گاهی در این مسأله سهل انگاری می شود. برای نمونه، در یکی از

ص: 133

برنامه های تلویزیونی که درباره حقوق زن و مرد گفت وگو می شد، مجری برنامه به مهمان برنامه که خانمی بود، گفت: خداوند با ما مردهاست؛ زیرا ضمیرهایی مانند «هو» که در قرآن برای خداوند به کار رفته است، بر جنس مذکر دلالت دارد. این گونه سخنان اگرچه به شوخی گفته شود، از آفت های کلام شمرده می شود.

ه ) گاهی در برخی از برنامه های سیما دیده می شود که یک زن جوان با مرد جوانی، در یک میز نشسته اند و آن چنان با هم بگومگو دارند که انگار محرم یکدیگرند. این گونه رفتارها شایسته نیست. بهتر است حریم ها رعایت شود؛ زشتی رفتارها از میان نرود و فرهنگ های نادرست جای گزین فرهنگ اسلامی نشود.

صمیمیت پُر می کند، کم تر عوامل انحرافی جامعه او را از مسیر درست، خارج می سازد. اگر پدر و مادری، فرزندان خود را با اعمال درست به خیر و راستی فرا خوانند، حتما نتیجه آن عمل، در فرزندان ماندگارتر خواهدبود. در خانه ای که پدر با تلاوت قرآن، محیط خانه را عطرآگین و نورانی می سازد و نور معنویت را در دل فرزندان روشن می کند، فرزندان در برخورد با صحنه ها و رویدادهای روزگار، سرخورده و ناامید نمی شوند؛ زیرا به نیرویی ماوراء طبیعی باور دارند.

خانواده ها باید در برخورد با فرزندان بسیار مراقب باشند. به دلیل مسایل جزیی یا ناسازگاری نباید به درگیری لفظی و دشنام دادن بپردازند. خانواده ها نباید زبان فرزندانشان را باواژه های رکیک و زشت آلوده کنند و آنان را به رفتارهایی زشت مانند غیبت، تهمت، دروغ، عیب جویی، استهزا، سخن چینی، شماتت کردن و... عادت دهند. و زشتی این گونه رفتارها را از دل و جان آن ها بزدایند.

خانواده، نباید برای سرگرم کردن فرزندان و احساس آرامش دروغین، محیط خانه را با نوارهای مبتذل و موسیقی های ناسالم و مهیّج پُر کنند.

این بی توجّهی ها سبب می شود که گوش و چشم و دل فرزندانشان که آماده دریافت حقایق هستند، بسته شود.

صدا و سیما برای رسیدن به هدف های یاد شده و رشد آگاهی های خانواده، از سویی با انعکاس واقعیت های جامعه و از سوی دیگر، با گوشزد کردن روش های نادرست خانواده ها می تواند در سالم سازی فرهنگ خانواده ها نقش اساسی داشته باشد. برای فرهنگ سازی درست در خانواده ها موارد زیر می تواند راه گشا باشد.

با ساخت چنین برنامه ای می تواند فایده ها و آفت های زبان و کلام را با استناد به آیات و احادیث بررسی کرد. در این زمینه از دانش و تجربه کارشناسان استفاده شود تا آموزش هایی را در اختیار مردم قرار دهند.

صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: تو غیبت برادر مسلمانت را کردی!(1) مگر سخن پروردگارت را نشنیده ای که می فرماید:

لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ. (حجرات: 12)

هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ (به یقین) همه شما از این امر کراهت دارید.

ب) روزی حضرت علی علیه السلام سخن رانی می کرد. در پایان مردی از خوارج گفت: خداوند این کافر را بکشد؛ چقدر دانا و فقیه است. یاران آن حضرت از جای برخاستند تا او را بکشند. امام علی علیه السلام فرمود: آرام باشید! او دشنام گفته است. یا به همان دشنام جوابش گویید، یا از گناهش درگذرید.(2)

ج) درباره خواجه نصیرالدین طوسی نوشته اند که جاهلی در یک نامه، به ایشان خطاب «سگ» کرد. خواجه نصیر در پاسخش نوشت: شما مرا سگ دانسته اید. هرچه فکر کردم که چه چیزم به سگ می ماند، نفهمیدم. من دو پا دارم، ولی سگ چهارپا دارد. او دندان تیزی دارد که استخوان را خُرد و نرم می کند، ولی دندان های من از کار افتاده است. سگ چنگال دارد، ولی من ندارم. او با این رفتار سالم، طرف را پشیمان کرد.(3)

د) به بزرگی گفتند فلانی پشت سرت غیبت کرده و به تو اهانت کرده است. او پیمانه ای خرما برایش فرستاد. آن شخص شگفت زده شد و پرسید: من پشت سر او بدگویی کرده ام، او برای من هدیه می فرستد.

ص: 137

وقتی علّت را از آن بزرگ پرسیدند، گفت: او خوبی هایش را به من هدیه کرد. من چیزی ناقابل (خرما) در عوض آن، برایش هدیه دادم.

محمد صلی الله علیه و آله وسلم (1) در این جا آیه زیر نازل شد:

وَ لا تَنابَزُوا بِاْلأَلْقابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ اْلإیمانِ. (حجرات: 11)

(یکدیگر را) با لقب های زشت یاد نکنید. بسیار بد است که پس از ایمان به کسی نام کفر بگذارید.

پیامبر گفت: السام علیکم. پیامبر در جواب هرکدام علیک فرمود. در این هنگام، یکی از همسران پیامبر خشمگین شد و گفت: «علیکم السام و الغَضَب و اللَّعْنَة یا معشر الیهود؛ یا اخوة القردة و الخنازیر.» رسول خدا به او فرمود:

اگر دشنام به شکل تصویری نمایان می شد، تصویر زشتی داشت.(1)

5. در قرآن همسر ابولهب به عنوان «حَمالَةَ الحَطَبْ؛ زنی که هیزم به دوش می کشد» (تبّت: 4) توصیف شده است. برخی گفته اند: این کنایه از سخن چینی اوست. همان گونه که سعدی گفته است:

میان دو کس، جنگ چون آتش است

سخن چین بدبخت، هیزم کش است

این گونه نمونه ها را می توان به صورت فیلم درآورد. برای مثال، فردی که در روز مرتکب این صفات زشت شده است، شب هنگام، خواب های پریشان می بیند. او صفات زشتش را با خود دیده و شگفت زده می شود. در خواب می پرسد: «این همراه بسیار زشت کیست؟» به او می گویند: «این تجسّم همان دشنامی است که در روز به فلان شخص گفتی». یا خواب بیننده، صدای ناهنجار و دل خراشی را می شنود، سپس به یاد صدا و فریادهای روزانه اش می افتد.

زد؛ چون کثیف و نجس است. چوپان ها از آن برای نگهداری گلّه هایشان استفاده می کنند. نوه گفت: پدر بزرگ اگر این توله سگ کثیف و نجس است، چرا وقتی پدر و مادر ناراحت می شوند به من توله سگ می گویند. مگر من کثیفم. سپس پدربزرگ در این باره به پدر و مادر تذکر داد.

معلم این است که او را هدایت کند. اگر پرسش درباره احکام و مقررات اسلامی است، معلم می تواند به شیوه درست، دلیل و فلسفه احکام، را بیان کند و بررسی بیش تر را به آنان بسپارد. اصل تقلید و اجتهاد را برای او روشن سازد. بحث های کارشناسی درباره خداشناسی را برای دانش آموزان مطرح کند و ذهن آنان را شکوفاتر گرداند و با توجه دادن دانش آموزان به بزرگی و شگفتی آفریده های خداوند، آنان را به وجود خداوند ناظم و حکیم راهنمایی کند.(1) گاهی هم ضرورت دارد که دانش آموز را از پرسش اصلی اش منصرف ساخت و ذهن او را متوجه امر دیگری ساخت(2) و با سخنانی شیوا، ذهن او را آرامش بخشید.

صدا و سیما می تواند برای افزایش آگاهی های متولیان مدرسه در آموزش و پرورش بهتر دانش آموزان، برنامه ریزی کند؛ دانش آموزان را با آموزش های قرآنی و اسلامی آشنا سازند و آنان را در مراجعه به فرهنگ قرآن و عترت برانگیزد. برنامه سیمای مدرسه در این زمینه، مناسب به نظر می رسد.

یکی از مسایلی که در مدرسه ها اتفاق می افتد و هر روز شماری از دانش آموزان را به دفتر مدرسه می کشاند، جرّ و بحث ها و اهانت ها و دشنام هایی است که برخی از دانش آموزان از آن گله دارند. نمونه زیر در این باره است:

ص: 142

یک. دانش آموزی گریه کنان به دفتر مد رسه مراجعه کرد. وقتی مدیر مدرسه علت گریه او را پرسید، او گفت: فلانی به من فحش می گوید. مدیر او را خواست و علّت را پرسید. گفت: او هم به من فحش داد. وقتی مدیر مدرسه درستی این حرف را از دانش آموز شاکی پرسید، او گفت: «هرچه او گفت، من همان را به او جواب دادم» مدیر گفت: «پس هر دو فحش گفتید» عصبانی شد و خواست که هر دو را تنبیه کند، ولی مربی تربیتی از مدیر مدرسه خواست که با آنان مشاوره کند. مربی زشتی این کار را برای آنان گوشزد کرد و از دانش آموزی که اول فحش داده بود، خواست تا از دوستش عذرخواهی کند. وی سرپیچی کرد و گفت: چرا عذرخواهی کنم. او هم به من فحش داد. مربی گفت: چون اول تو فحش گفته ای و سبب زشتی عمل او شده ای، پس تو مقصری. البته او هم باید قول دهد که دیگر زبانش را با این کلمات آلوده نسازد. سپس از او خواست که به کتاب خانه رفته و کتاب اصول کافی (جلد چهار) را بیاورد. سپس از دانش آموزی که فحش داده بود، خواست تا از صفحه مورد نظرش احادیثی را بخواند. در نتیجه او زشتی رفتارش را فهمید و عذرخواهی کرد.

سخن است، مایه سستی پایه های اعتقادی اش را فراهم می آورد. برخی از دانشجویان با خواندن چند کتاب و استناد گفتار خود به آن، شروع به انتقاد و شبهه افکنی می کنند. به ویژه اگر استادی، این شبهات را تقویت کند، راه توجیه را برای دانشجو هموارتر می سازد. در حالی که برای یافتن حقیقت دقت علمی و فروتنی هر دو شرط اساسی است. چون دانشجو بیش تر وقت خود را صرف رشته تخصصی خود می کند، از این رو، نمی تواند در بحث های تخصصی دیگر رشته ها، اظهار نظر کارشناسی کند و باید نیازهای خود را در رشته غیر تخصصی اش، از کارشناسان همان رشته بپرسد.

در این راستا، صدا و سیما با ساخت برنامه هایی می تواند نقش عفت کلام را در سریال ها و گفت وگوی میان جوانان - به ویژه در شبکه سوم - تبیین کند. نمونه زیر در این زمینه است:

دو دانشجو به طور اتفاقی با هم آشنا شده و در یک اتاق زندگی می کنند. یکی در درس های تخصصی کوشا و جدی است و در کنار آن، به امور دینی خود نیز عمل می کند. دیگری افزون بر پی گیری درس های خود، به مسایل دینی اش نیز با حساسیت و دقت نظر ویژه ای می نگرد. این دو در کنار یکدیگر با دو نگرش متفاوت زندگی می کنند که گاهی با تضارب آرا و برخورد اندیشه همراه است. مباحثی میان ایشان مطرح می شود که برخاسته از نوع نگرش آنان به باورها است:

«ان الله جمیلٌ و یُحِبُّ الجَمال» هر موسیقی ای که بتواند لحظه ای شاد به وجود آورد، آن موسیقی خوب است. دیگری می گوید: صرف زیبایی چیزی نمی تواند دلیلی برای استفاده از آن باشد. خیلی چیزهای زیبا در پیرامون ما هست، ولی از لحاظ عرف و عقل و شرع، نمی توانیم از آن استفاده کنیم. هرچند خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد، ولی کدام زیبایی؟ اگر چیز زیبایی را که خداوند نهی کرده است، می شود از آن استفاده کرد. آیا فکر نمی کنی که ممکن است این زیبایی را شیطان برای تو زینت داده باشد.

اولی می گوید: چه دلیلی از قرآن داری که موسیقی مطرب را نهی کند، یا چیزی را شیطان زینت داده باشد. دوستش به قرآن مراجعه کرد، به آیه ای که درباره زینت بخشیدن اعمال به وسیله شیطان است، اشاره می کند.(1) سپس آیه هایی را که در آن ها موسیقی حرام شده است به او گوشزد می کند.(2)

دوستش گفت: «ای بابا! می خواستیم فقط چند لحظه ای با هم خوش باشیم. نیت بدی که نداشتیم: «اِنَّمَا الاَْعْمالُ بِالنّیاتِ» گفت: این درست است که نیت باید پاک باشد، ولی منشأ رفتارهای ما در نیت ماست. باید هم نیتت پاک باشد و هم اعمال؛ مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: «إِنَّ اْلإِنْسانَ لَفی خُسْرٍ؛ إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ» (عصر: 2 و3) دیگری گفت: چه ربطی دارد؟ جواب داد: «منظور از «الذین آمنوا»، همان نیت پاک داشتن برای خداوند است و «عملو الصالحات» یعنی انجام دادن کارهای شایسته و درست.

پیمانه پادشاه را داخل بار برادرش قرار دهند؛ سپس ندا سر دادند که ای اهل قافله شما دزدید!(1) در حالی که آن ها این کار را نکرده بودند، آیا این دروغ و تهمت نیست؟! دوستش گفت: راستش برای من نیز پرسشهایی درباره رفتارهای پیامبران مطرح بود، ولی با کلاس تفسیری که شب های جمعه نزد روحانی محل می رفتم، کم کم به جواب برخی از این پرسش ها رسیدم و کمی هم به برخی تفسیرهای فارسی مراجعه کردم و اکنون تا حدودی مسأله برایم حل شده است.

دوستش گفت: آیا پاسخ این دو پرسش را هم می دانی. گفت: بله! یک پژوهش هم (در درس معارف) در این زمینه نوشتم، ولی خلاصه پاسخ این است که:

حضرت ابراهیم علیه السلام با این کارش می خواست باورهای بت پرستان را که خرافی و بی اساس بود، از میان ببرد و به آن ها بفهماند که این سنگ و چوب های بی جان آن قدر ناتوانند که حتی نمی توانند یک جمله سخن بگویند، تا چه رسد به این که بخواهند مشکلات شما را حل کنند و شایسته پرستیدن باشند. امام صادق علیه السلام درباره همین گفتار حضرت ابراهیم علیه السلام فرمود:

ابراهیم علیه السلام این سخن را گفت تا باورهای آن ها را اصلاح کند، و به آن ها بگوید که کاری از بت ها ساخته نیست.

سپس امام علیه السلام فرمود:

سوگند به خدا! بت ها چنان کاری نکردند و ابراهیم علیه السلام نیز دروغ نگفت.(2)

ص: 147

ولی درباره حضرت یوسف علیه السلام (1) روشن نیست که گوینده این سخن کیست. شاید گوینده این سخن از کارگران یوسف علیه السلام باشد که وقتی پیمانه را نیافتند، یقین کردند که یکی از کاروانیان، آن را ربوده باشد. برخی نیز گفته اند که در این جا منظور از دزدی این است که آن ها در گذشته، یوسف را از پدرش دزدیده اند. در این صورت، گوینده این سخن حضرت یوسف علیه السلام است که از گذشته آن ها آگاهی داشت.

البته باید دانست که چنین آیه هایی درباره پیامبران زیاد است. از این رو، باید به جای سطحی نگری، نخست همه آیه ها را در کنار هم بررسی کرد و سپس اگر شک و شبهه ای باقی ماند، از کارشناس آن بپرسیم و بدون پرسش، شبهه سازی نکنیم.

4. باورهای دینی یهودیان و مسیحیان درباره صفات جسمانی و مادی برای خداوند و نسبت دادن نیاز و نقص و فرزند برای او چیست؟

5. چرا در قرآن برخی از انسان ها به حیوان تشبیه شده اند. آیا این تمثیل ها با عفت کلام سازگار است؟

6. نمونه هایی از واژه های قرآنی را که در آن، عفت کلام رعایت شده است، بیان شود؟

شایسته است در بحث توحید، به صفات حُسنای الهی پرداخته شود و صفات نقص، اهانت ها و توهین هایی که برخی از پیروان ادیان دیگر به ساحت مقدس پروردگار نسبت داده اند، از ذات الهی تنزیه شود و مقایسه آن با دین اسلام صورت گیرد. در بحث نبوت، رفتار پیامبران الهی با مردم و مردم با آنان تبیین شود و شبهاتی که درباره رفتار بعضی از آنان مطرح است، پاسخ داده شود. در بحث اخلاق نیز با استناد به آیات قرآن، رذیلت ها و فضیلت های اخلاقی درباره زبان و کلام، بررسی گردد.

ب) تهیه فیلم از کلاس درس دانشگاه، که در آن استاد درباره زندگانی پیامبران بحث می کند و دانشجویان پژوهشی را که استاد به آنان داده است، گزارش می دهند.

ج) فراخوانی از کارشناسان برای بررسی مسایل اخلاقی و پاسخ به شبهاتی که در این باره مطرح است. باید در این بحث ها رذیلت های اخلاقی مانند دروغ، غیبت، فحش، غنا و موسیقی، فریاد کشیدن و... بررسی شود و موارد جواز هریک یادآوری گردد. بهتر است در این باره، با دانشجویان، طلبه ها و فرهنگیان و... گفت وگوهایی انجام شود و از آنان درباره معانی هریک از این صفات، آثار شوم آن ها در زندگی فردی و اجتماعی و راه رهایی از آن پرسیده شود. برای نمونه، از آنان درباره

ص: 149

فحش و بدگویی پرسش های زیر به عمل آید:

1. معنای فحش چیست؟

2. چرا برخی به فحش و ناسزاگویی روی می آورند؟ آیا می توان برای آن علّت های روان شناختی و جامعه شناختی یافت؟

3. آثار شوم بدگویی چیست؟ و چه پی آمدهای منفی را در زندگی اجتماعی انسان دارد؟

4. آیا دشنام جایز داریم؟ در چه صورت؟

شناختِ فایده ها و آفت های زبان و کلام (ادب گفتار)، به کتاب های حدیثی و اخلاقی زیر می توان نگاه کرد:

1. نقش زبان در سرنوشت انسان ها: نوشته مهدی فقیهی که 190 آفت زبان را برشمرده است. نویسنده با برشمردن آفات زبان، آیات مربوط به موضوع و در برخی جاها با اشاره به احادیث، آفتی از زبان را بررسی کرده است.

2. المجحة البیضاء فی تهذیب الاحیأ: از محمدبن مرتضی مشهور به مولی محسن فیض کاشانی(وفات: 1091 ه . ق) عنوان جلد پنجم این کتاب «آفات اللسان» است. این کتاب در واقع تنقیح و تهذیب کتاب احیاء علوم الدین ابوحامد محمد غزالی (وفات: 505 ه . ق) است. نویسنده کوشیده است از روایت های امامان معصوم علیهم السلام شیعه بهره بگیرد. محمدصادق عارف این کتاب را با نام «راه روشن» به فارسی برگردانده است.

امام محمدغزالی پس از نگارش احیاء علوم الدین، کتاب کیمیای سعادت را به فارسی در زمینه اخلاق نوشت. وی در این کتاب نیز فصلی را به «شَرَه سخن و آفت های زبان» اختصاص داده است.

3. جامع السعادات: نوشته مولی محمد مهدی نراقی (وفات: 1209 ه . ق) که در جای جای کتاب به تناسب درباره زبان و آفات آن، سخن گفته است. این کتاب را سیدجلال الدین مجتبوی با نام علم اخلاق اسلامی به فارسی برگردانده است.

4. معراج السعادة: نوشته ملا احمد (وفات: 1244 ه . ق) فرزند ملامهدی نراقی. این کتاب به فارسی است و موضوعاتی مانند: تکلم به سخنان بی فایده و مذمت آن، مذمت عیب جویی مردم و مدح عیب پوشی،

ص: 151

ذم افشای راز و مدح رازداری، سخن چینی و سعایت و ذم آن، افساد میان مردمان، شماتت کردن، مراء و جدال و مخاصمه، سخریه و استهزا کردن، مزاح و بذله گویی و شوخی نمودن، در غیبت کردن و شنیدن آن، دروغ گفتن و مذمت و مفاسد آن، بیان اجتناب از کذب، بیان صدق و راست گویی و بیان مفاسد زبان، در این کتاب بررسی شده است.

5. نقطه های آغاز در اخلاق عملی: نوشته آیت اللّه محمدرضا مهدوی کنی است. در این کتاب، به موضوع هایی مانند غیبت، عیب جویی، دروغ، سخن چینی و سخریه و استهزا با استناد به آیات و روایات، پرداخته شده است.

6 . پرتوی از اخلاق اسلامی: نوشته سیدمحمد شفیعی مازندرانی نیز از کتاب های اخلاقی جدید است. در این کتاب سه نمونه از آفت های زبان بحث شده و درباره هریک از آنها شرحی شایسته ارایه شده است. در عیب جویی موضوع هایی مانند نکوهش از عیب جویی با استناد از روایات، راه های درمان، آثار شوم عیب جویی و عیب جویی پسندیده بحث شده است. درباره غیبت بحث هایی مانند تعریف غیبت، نکوهش غیبت، ریشه و اساس غیبت، آثار بد غیبت، چگونگی رستن از غیبت، پاداش ترک غیبت، کفاره غیبت وغیبت های مجاز، کیفر شنونده غیبت، سکوت شنونده غیبت، پاداش رد غیبت و گونه های غیبت بررسی شده است. در پایان درباره نکوهش دروغ، آثار شوم دروغ، ریشه دروغ، دروغ های مجاز، راه های درمان بیماری دروغ و سوگندهای دروغ، سخن به میان آمده است.

از کتاب های حدیثی به دو کتاب (اصول کافی، بحارالانوار) اشاره می کنیم:

ص: 152

1. الاصول من الکافی: مرحوم کلینی؛ باب هایی از جلد دوم این کتاب، به موضوع های زیر پرداخته است: الصمت وحفظ اللسان؛ البذا؛ الکذب؛ ذی اللسانین؛ الغیبة و البهت؛ التعییر؛ الشماته؛ السب؛ التهمة؛سوء الظن و النمیمه.

2. بحارالانوار: از مرحوم مجلسی؛ باب های 78 و 79 از جلد 71 این کتاب اختصاص دارد به السکوت و الکلام و موقعهما و فضل الصمت و ترک مالا یعنی من الکلام و قول الخیر و القول الحسن و التفکر فیما یتکلم. هم چنین نویسنده در جلد 75 به باب هایی مانند فضل کتمان السرّ و ذم الاذاعة و التهمة و البهتان و سوءالظن بالاقوال و ذم الاعتماد علی ما یسمع من افواه الرجال و ذی اللسانین وذی الوجهین و تتبع عیوب الناس و افشائها و طلب عثرات المؤمنین و الشماتة و الغیبة و النمیمة و السعایة پرداخته است. روش مرحوم مجلسی در بیان موضوع ها این است که نخست آیات مربوط را در ابتدای باب می آورد، سپس با بهره گیری از احادیث به توضیح و تبیین آن ها می پردازد.

ص: 153

10 - حر عاملی، شیخ محمد بن حسن. وسائل الشیعه (20 مجلد)، داراحیاء التراث العربی لبنان - بیروت.

11 - حسینی، سید هاشم. البرهان فی تفسیر القرآن (4 مجلد)، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.

12 - حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین ابن احمد. تفسیر اثنی عشری (14 مجلد)، انتشارات میقات، چاپ کلینی، 1363.

13 - حسینی موسوی جزائری. نورالدین بن نعمة اللّه. فروق اللغات فی التمییز بین مفاد الکلمات، مکتب نشر الثقافة الاسلامیة، 1408 ه . ق.

14 - خمینی رحمه الله ، روح اللّه. الرسائل (2 مجلد)، نشر علمیه، قم، 1385 ه . ق.

15 - --------------- . تحریرالوسیلة (4 مجلد)، برگردان: علی اسلامی، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

16 - خویی، سید ابوالقاسم. البیان فی تفسیر القرآن، دارالثقلین، قم، 1418 ه . ق.

17 - دهخدا، علی اکبر. لغت نامه دهخدا، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 50 مجلد.

18 - رازی، ابوالفتوح. تفسیر روح الجنان و روح الجَنان (5 مجلد)، انتشارات کتابخانه آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، قم، 1404 ه . ق.

19 - رازی، فخر. التفسیر الکبیر، (32 مجلد).

20 - رضا، رشید. تفسیر المنار (12 مجلد)، دارالمعرفة، لبنان - بیروت.

21 - زرکشی، بدرالدین محمد بن عبداللّه . البرهان فی علوم القرآن (4 مجلد)، دارالکتب الاسلامیة.

22 - زمخشری، محمودبن عمر. الکاشف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل (4 مجلد)، لبنان - بیروت، دارالکتاب العربی.

ص: 155

23 - سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن. الاتقان فی علوم القرآن، لبنان، بیروت، دارالکتب العلمیة.

24 - شرباصی، احمد. موسوعة اخلاق القرآن (6 مجلد)، دارالرائد العربی، لبنان - بیروت.

25 - شفیعی مازندانی، سیدمحمد پرتویی از اخلاق اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، 1372.

26 - طباطبایی، سید محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن (21 مجلد)، منشورات مؤسسه الاعلمی مطبوعات، بیروت - لبنان، 1411 ه . ق.

27 - ------------------- . قرآن در اسلام، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1372.

28 - طبرسی، فضل بن حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن (5 مجلد)، منشورات مکتبة آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، قم، 1403 ه . ق.

29 - طبری، محمدبن جریر. جامع البیان عن تأویل آی القرآن (15 مجلد)، دارالفکر، لبنان - بیروت، 1408 ه . ق.

30 - طریحی، فخرالدین. مجمع البحرین (6 مجلد)، به کوشش: سید احمدحسینی، مرتضوی، 1365.

31 - عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه. تفسیر نورالثقلین (ده مجلد)، نشر علمیه، قم.

32 - علوی مقدم، محمد. در قلمرو بلاغت، آستان قدس رضوی، 1372.

33 - غزّالی، ابوحامد محمد. کیمیای سعادت، به کوشش. حسن خدیو جم، انتشارات علمی و فرهنگی، 1364.

34 - فقیه ایمانی اصفهانی، مهدی. نقش زبان در سرنوشت انسان ها یا زبان بر سر دو راهی، اسماعیلیان، قم، 1401 ه . ق.

35 - فیض کاشانی، محمدبن مرتضی. المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء

ص: 156

(8 مجلد)، به کوشش: علی اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1383 ه . ق.

36 - ------------------- . الوافی (3 مجلد)، منشورات مکتبة آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، قم، 1404 ه . ق.

37 - قرشی، سیدعلی اکبر. قاموس قرآن (7 مجلد)، دارالکتب الاسلامیه، 1361.

38 - کاشانی، ملا فتح اللّه . تفسیر کبیر منهاج الصادقین (10 مجلد)، اسلامیه، 1347.

39 - کلینی، ابوجعفر محمدبن یعقوب. الاصول من الکافی، دارالکتب الاسلامیة.

40 - ------------------- . الروضة من الکافی، به کوشش: علی اکبر غفاری، دارالکتب الاسلامیة، 1362.

41 - گروه نویسندگان. المنجد فی اللغة و الاعلام، دارالمشرق، المطبعة الکاتولیکیة، لبنان - بیروت، 1986 م .

42 - ماوردی، محمدبن حبیب بصری. ادب الدنیا و الدین، برگردان: عبدالعلی صاحبی، آستان قدس رضوی، 1372.

43 - متقی بن حسام الدین هندی علاءالدین. کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال (18 مجلد)، مؤسسه الرسالة، بیروت، 1409 ه . ق.

44 - مجتبوی، سید جلال الدین (3 مجلد)، علم اخلاق اسلامی (برگردان جامع السعادات) انتشارات حکمت، 1370.

45 - مجلسی، محمدباقر. بحارالانوار (110 مجلد)، المکتبة الاسلامیة.

46 - محمدی ری شهری، محمد. میزان الحکمة، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ه . ق.

47 - مصباح یزدی، محمدتقی. معارف قرآن، مؤسسه در راه حق، 1373.

ص: 157

48 - مصطفوی، حسن. منسوب به امام صادق علیه السلام ، مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة، انتشارات انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1401 ه . ق.

49 - مصطفوی، سیدجواد. ترجمه و شرح اصول کافی، بنیاد رسالت، 1364.

50 - معرفت، محمدهادی. التمهید فی علوم القرآن، النشر الاسلامی، 1415 ه . ق.

51 - مکارم شیرازی، ناصر. تفسیر نمونه (27 مجلد)، دارالکتب الاسلامیة، 1370.

52 - موسوی همدانی سید محمدباقر. ترجمه المیزان فی تفسیر القرآن (20 مجلد)، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، 1363.

53 - مهدوی کنی، محمدرضا. نقطه های آغاز در اخلاق عملی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371 ه . ق.

54 - نراقی، محمدمهدی. جامع السعادات (3 مجلد)، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.

55 - نراقی، ملا احمد. معراج السعادة، کانون انتشارات علمی، 1364.

56 - هاشمی خویی، علامه میرزا حبیب اللّه . منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (21 مجلد)، مکتبة الاسلامیة، تهران.

57 - هاشمی، سیداحمد. جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع، مکتب الاعلام الاسلامی.

ص: 158